Polskie operatory pytajne w ujeciu diachronicznym.pdf

(144 KB) Pobierz

Rozdział I

Operatory pytań uzupełnienia

w perspektywie diachronicznej

Struktury semantyczno-syntaktyczne, jakimi są zdania pytajne, wspólnie

z podstawowymi typami zdań oznajmujących i rozkazujących, stanowią w polsz-

czyźnie dziedzictwo prasłowiańskie. Na podstawie kryteriów formalnego i odpo-

wiedzi na pytanie powszechnie wydziela się dwa typy zdań pytajnych – uzupełnie-

nia oraz rozstrzygnięcia. Wykładnikami zdań pytajnych są „intonacja wznosząca,

szyk wyrazów oraz tzw. wyrazy pytajne: niektóre zaimki, partykuły, przysłówki”

(Długosz-Kurczabowa, Dubisz 2013: 436). Zarówno oba typy zdań pytajnych, jak

i podstawowe, odmienne dla każdego z typów wykładniki to w polszczyźnie kon-

tynuanty stanu prasłowiańskiego, na co zwracają uwagę Krystyna Długosz-Kur-

czabowa i Stanisław Dubisz:

Są dwa typy zdań pytajnych: 1) zdania pytajne, pytające o uzupełnienie – nadawca

chce się dowiedzieć o pewien szczegół, np. o sprawcę czynności, o obiekt, o okoliczno-

ści. Zaczynają się one od zaimków, przysłówków pytajnych, np.

kyjь, kotoryjь, jakyjь,

jako, kako,

pol.

który, jaki, jak;

2) zdania pytajne, pytające o rozstrzygnięcie – ich for-

malnym wykładnikiem była postpozycyjna partykuła

li,

która występowała po naj-

silniej akcentowanym wyrazie w zdaniu (Długosz-Kurczabowa, Dubisz 2013: 436–7).

Również operatory pytajne dzielą się na dwie główne grupy: zaimkowe pytań

uzupełnienia i partykułowe – wprowadzające pytania rozstrzygnięcia. O obu gru-

pach mówi Barbara Boniecka:

Zaimkowe i partykułowe funktory pytajne identyfikują jakąś pozycję w ciągu z nie-

dookreślonym podmiotem, orzecznikiem, dopełnieniem, przydawką, okolicznikiem

lub sygnalizują niedookreśloność (pod jakimś względem) całości konstrukcji i mogą

być uznane za składniki (komponenty) pomocnicze lub, innymi słowy, pomocnicze

podmioty, pomocnicze orzeczniki, dopełnienia itd. (Boniecka 1978: 149).

Do operatorów pytań uzupełnienia w przytoczonym zdaniu odnoszą się uwagi

o zaimkach

identyfikujących jakąś pozycję w ciągu z niedookreślonym podmiotem,

orzecznikiem, dopełnieniem, przydawką, okolicznikiem.

Jest to podział wyznaczo-

ny klasyfikacją składników zdania. Różne rodzaje pytań uzupełnienia to wówczas

Rozdział I

pytania o: podmiot, orzecznik, dopełnienie, przydawkę bądź okolicznik. Podstawą

klasyfikacji pytań można uczynić nie kryterium składniowe, lecz semantyczne.

Pytania o poszczególne składniki zdania definiowane ze względu na kategorię se-

mantyczną niewiadomej pytania i w oparciu o semantyczną definicję składników

zdania to kolejno:

1) pytania o podmiot to pytania o wykonawcę czynności, a dokładniej

– w zgodzie z definicją podmiotu – o „osobę, rzecz lub zjawisko, o których

się orzeka i którym się przypisuje czynność (Dziecko

skacze),

stan (On

śpi),

właściwość (Chłopiec

jest pilny)”

(Labocha, Tutak 2005: 51);

2) pytania o orzecznik to pytania o właściwość orzekaną w analitycznym pre-

dykacie zdania, tj. w orzeczeniu imiennym;

3) pytania o dopełnienie to pytania o taki określnik czynności, który „tworzy

z czasownikiem związek na zasadzie rządu, tzn. dostosowuje swoją formę

do wymagań czasownika” (Labocha, Tutak 2005: 58);

4) pytania o przydawkę to pytania o właściwość osoby, rzeczy lub zjawiska,

z wykluczeniem pytań o właściwość orzekaną w związku głównym zdania;

5) pytania o okolicznik to w strukturze informacyjnej pytania o „dodatkowe

dane na temat o k o l i c z n o ś c i akcji, sytuacji opisywanych przez czasow-

nik” (Nagórko 1996: 197), czyli o miejsce, czas, sposób, przyczynę, cel, wa-

runek, częstotliwość czy stopień i miarę czynności.

Operatory wprowadzające wskazane typy pytań są kolejno omówione.

1.1. Operatory pytajne w pytaniach o podmiot

W całej historii polszczyzny podstawowymi operatorami pytań o podmiot są:

1) rzeczowne zaimki pytajne

kto?, co?

w M.;

2) zaimki

kto?, co?

wzmocnione partykułami emfatycznymi, czyli:

–

ktoż?, coż?

– do przełomu XV i XVI wieku z samogłoską

o długie,

potem

ścieśnione, wreszcie utożsamione z głoską

zapisywane jako

któż, cóż

, ze

skróconą w pozycji posamogłoskowej partykułą

że,

jako operatory typowe

zwłaszcza w pytaniach retorycznych, a dziś nacechowane stylistycznie;

–

ktoć?, coć?

– rzadsze i obecne tylko w dawnej polszczyźnie zaimki

wzmocnione partykułą

ci,

skróconą w pozycji posamogłoskowej

;

–

ktoli?, coli?

– z rzadka występujące od końca XV wieku po wiek XVIII,

np.

ktoli

– czterokrotnie w SPJK,

coli

– czterokrotnie w RozmTK; w Cn

coli

w zapisie

co-li,

ze wskazaniem:

idem quod

co i przykładem polskim:

Co-li

ze mną będzie? Cn

Zapis z ó jest archaizmem graficznym od XIX wieku, tj. od czasu gdy samogłoska ścieśniona

ostatecznie utożsamiła się z samogłoską

Szczegółowo o tych operatorach dalej, tu warto wskazać, że wyrazy te przeważnie nie są reje-

strowane w słownikach czy kartotekach; haseł

ktoć, coć

nie ma np. w KarIntSXVII–1.p.XVIII.

Kup książkę

Operatory pytań uzupełnienia w perspektywie diachronicznej

Operatory pytajne przyłączające partykuły emfatyczne (afektanty) to warianty

operatorów podstawowych, nienacechowanych. Ich status jest niejasny. Współ-

cześnie partykułą wzmacniającą jest tylko

-ż(e),

a część zawierających ją wyra-

zów to operatory właściwie zleksykalizowane, „które jednak nie utraciły całko-

wicie związku ze swą podstawą” (Wajszczuk 2005: 93). Są one różnie traktowane

w słownikach dawnych i współczesnych, choć na ogół stanowią odrębne hasła, jak

np.

ktoż

czy

ktoli

w SPXVI. W SPXVI brak hasła

ktoć,

a przeszukanie słownika

z zastosowaniem wyszukiwarki Poliqarp wykazuje brak wyrazu pytajnego

ktoć

w tekstach ilustrujących różne hasła. Ówcześnie występuje jednak zaimek oso-

bowy wzmocniony skróconą partykułą

ci,

niebędący operatorem pytajnym, jak

w cytacie pod hasłem

chcieć:

Bo ktoć ná kogo iákie práwá stáwić chce, tedyć im i sam ma podleć (CzechEp 90;

SPXVI).

W XVI i w XVII wieku

-ć

przyłączane m.in. przez zaimki, w tym

kto,

jest poli-

funkcyjne: jest albo partykułą wzmacniającą, albo zgodnie z genezą skróconym C.

zaimka osobowego

ty,

przy czym najczęściej pełni drugą z funkcji, jak w w przy-

wołanym w SL przykładzie z XVII-wiecznego słownika Knapiusza:

ktoć kazał?

Już

słownik Trotza rejestruje zasadniczo tylko te podstawowe operatory pytań o pod-

miot, które występują do dziś, czyli w postaci zaimków – bez wzmocnienia lub

tylko z dołączoną do zaimków partykułą

-ż(e):

co: co

tu czynisz?,

będzie rozumiał?,

coś

widział?,

z nim mam począć?,

coście

po-

wiedzieli?,

cośmy

wam winni?,

się dzieje?,

się nawinęło?;

coż: coż

było czynić?,

coż

to ma być?,

coż

mam robić?;

kto: kto

mu to kazał?,

kto

Was pan?,

kto

był u mię?;

ktoż: ktoż

lepiej jak on tańcuje?

W tym XVIII-wiecznym słowniku są też jednak jeszcze pojedyncze przykłady

zaimka

wzmocnionego partykułami:

i skróconą

ci:

coć: coć

nie słyszę?,

coć

nie mam?,

coć

nie wiem? Trotz;

coli: co, coli

ze mną będzie? Trotz.

Wśród pytań o podmiot wyodrębniają się dwa podstawowe rodzaje: o podmiot

osobowy z jednej, oraz o podmiot nieosobowy – z drugiej strony. Jest to podział

warunkowany właściwościami zaimków pytajnych: osobowego

kto

i nieosobo-

wego

co.

Mają one systemowe ograniczenia: są defektywne w zakresie kategorii

liczby (brak liczby mnogiej). Są to zaimki rzeczowne, więc rodzaj – podobnie jak

w wypadku rzeczowników – jest dla nich kategorią selektywną: zaimek

jest ro-

dzaju nijakiego (w M. wchodzi w związki syntagmatyczne z tymi zróżnicowanymi

rodzajowo formami czasownika, które są rodzaju nijakiego), zaimek

kto

wymaga

od czasownika formy męskiej. Podobnie jak rzeczowniki męskożywotne odmianę

Kup książkę

Rozdział I

zaimka

kto

cechuje sykretyzm B. i D. lp., ale nieodmienność w liczbie mnogiej nie

pozwala na formalne wskazanie rodzaju męskoosobowego, którego wyznaczni-

kiem jest synkretyzm B. i D. lm. Jako osobowy i rodzaju męskiego, zaimek pytajny

kto

jest jednak używany w odniesieniu do osoby płci męskiej, a w zdaniach ogól-

nych, generycznych – do osoby ludzkiej w ogóle, bez względu na płeć

. Z rzadka

te dystrybucyjne ograniczenia są przezwyciężane, zwłaszcza we współczesnej pol-

szczyźnie potocznej, gdy na forach dyskusyjnych czy blogach pojawiają się pyta-

nia, w których zaimek

kto

wykazuje łączliwość z czasownikiem w liczbie mnogiej,

typu:

Kto są: Kto są

ci ludzie?;

Kto są

te oszołomy?;

Kto są

ci „my”?;

Kto są

ci wszyscy, którzy

wiedzą?

Nie zauważyłam łączliwości zaimka

kto

z orzeczeniem w liczbie mnogiej

w XVI-wiecznych Ewangeliach, a frekwencja formy M. tego zaimka w badanym

zbiorze Ewangelii wyraża się cyfrą 1915. Jest on głównie zaimkiem względnym

wprowadzającym zdania podmiotowe, jak przykładowe z wersetu Mt 11,15, który

w większości uwzględnianych tu tekstów ma postać:

Kto ma uszy ku słuchániu, niechaj słucha (MurzNT, SeklNT, SzarNT, BibRadz,

CzechNT, WujNT i WujBib; SPE),

a tylko w przekładzie Leopolity i obu translacjach Budnego są tu odpowiednio

zdania:

Słuchaj tego ten kto ma uszy ná słuchánie. Leop,

oraz:

Kto ma uszy słucháć, niech słyszy (BudBib, BudNT; SPE).

Tylko w przekładzie Leopolity jest tu bardziej naturalna polska składnia, z za-

imkiem anaforycznym, wobec obecnej w pozostałych przekładach katafory, po-

wielającej szyk łaciński: Qui habet aures audiendi, audiat

, i grecki: ο εχω�½ ωτα

ακουέι�½.

Spośród średniowiecznych tekstów biblijnych fragment ten zawiera tylko

Roz-

myślanie przemyskie:

Kto ma uszy słuchania, ten słuchaj (Rozm 316; STNT).

Ta właściwość obu zaimków ma wpływ także na sposoby wprowadzania pytań o rzeczowniko-

wy orzecznik.

To cytat z tzw. Wulgaty klementyńskiej, dostępnej na stronie internetowej http://www.drbo.

org/lvb/chapter/47001.htm, współczesne wydanie

Nova Vulgata

nie zawiera wyrazu

audiendi.

Polskie

XVI-wieczne tłumaczenia oddają go wyrażeniami typu

ku słuchaniu, do słuchania.

Kup książkę

Operatory pytań uzupełnienia w perspektywie diachronicznej

Zaimek

kto

lub

ktoż

w M. w średniowiecznych i XVI-wiecznych przekładach

Ewangelii wprowadza ponadto pytania o podmiot, wprawdzie znacznie rzadziej

niż wskazane wyżej względne zdania podrzędne. Są to pytania, w których zaimek

pytajny przyłącza czasowniki tylko w 3. os. lp., w wypadku form czasownikowych

zróżnicowanych rodzajowo – w r.m., jak np. w wersecie Jn 12,38:

kto:

tegodla by sie pismo napełniło Isaijasza proroka, ktory tako rzekł: Gospodnie,

kto

uwierzył

sł<uch>ow<i> naszemu? Moc boża komu zjawiona jest? (Rozm 468; SPNT);

kto:

áby sie słowá Izájaszowe z_iściły, ktore mowił: Pánie, i kto

uwierzył

temu cośmy

słyszeli? A rámię Páńskie ko(mu) objáwiono jest? Leop;

kto

też w przekładach: BudNT

i BudBib (SPE);

ktoż:

aby się rzeczenie Isajásza Proroka wypełniło, ktoré powiedziáł, Panie

ktoż uwie-

rzył

słuchowi naszemu, i ramię pańskié komu jest objawioné? SeklNT;

ktoż

też w prze-

kładach: SzarNT, BibRadz, CzechNT, WujNT i WujBib (SPE).

Łączliwości zaimka

kto

z orzeczeniem w liczbie mnogiej nie zauważyłam też

w Panu

Balcerze w Brazylii,

w którym frekwencja formy M.

kto

wyraża się liczbą

104, a sam zaimek występuje głównie w zdaniach względnych, rzadziej pytajnych,

jak przykładowe:

Na to Horodziej: „Ha, rządźże sam, Panie!|

Kto

wie, na co tu rzuciłeś to ziarno?| (IV,

577–8 PBwB).

Wskazane ograniczenia formalno-gramatyczne zaimka

kto

powodują, że

w wypadku pytań o podmiot osobowy wyrażony rzeczownikiem rodzaju żeńskie-

go bądź rzeczownikiem w liczbie mnogiej operatorem staje się odpowiednia forma

gramatyczna pytajnego zaimka przymiotnego

który.

Przykłady takie odnotowuje-

my w całej historii polszczyzny, a stan ten ilustrują z jednej strony formy współ-

czesne, jak w pytaniu zależnym:

którzy:

Przecież nie wiem,

którzy

z nich są winni, a którzy niewinni (ISJP),

z drugiej zaś zdania pytajne z XVI-wiecznego zabytku, jakim jest tłumaczenie

Jana z Koszyczek

Historii o siedmi mędrcach

Poncjana. Zdania te są wprowadzane

zaimkiem

która,

gdy pytanie odnosi się do kobiety, lub zaimkiem

ktoż,

gdy mowa

o mężczyźnie:

ktora:

Potym też przyszła i krolowa. Ktorą gdy krol uźrzał, i rzekł rycerzowi: –

Ktora

to jest tako cudna, slachetna a wdzięczna oblubienica? Poncj 97;

ktoż:

rzekł kapłan: – A ktoż ma oddawać tę panią temu rycerzowi? – I rzekł krol: – Ja

ją oddam mojemu rycerzowi (Poncj 99).

Nie tylko podmiot, ale również orzecznik może być ówcześnie wyrażany M.,

więc zaimek pytajny w M. może się pojawić nie tylko w pytaniu o podmiot, ale

także o orzecznik. Powyższe pytanie o oblubienicę jest zatem dwuznaczne; dziś

Kup książkę

Plik z chomika:

PDFator

Inne pliki z tego folderu:

Jezyk polski Tablice maturzysty.pdf (1061 KB)
Jezyk polski Tablice gimnazjalisty.pdf (1272 KB)
Gdybym znal dobrze jezyk polski Wybor tekstow z cwiczeniami do nauki gramatyki polskiej dla cudzoziemcow.pdf (45 KB)
Wypracowania A Czechow Utwory wybrane.pdf (512 KB)
Polskie operatory pytajne w ujeciu diachronicznym.pdf (144 KB)

Polskie operatory pytajne w ujeciu diachronicznym.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: