Antropolodzy na wojnie O brudnej uzytecznosci nauk spolecznych.pdf

(174 KB) Pobierz

Wprowadzenie. Antropologia i wojna

Pozornie wojna i antropologia należą do całkowicie przeciwstawnych

sobie sfer działalności człowieka. Zrozumienie różnic kulturowych i po-

szukiwanie tego, co mimo odmienności

łączy

ludzi poszczególnych kultur,

jest dla antropologii ostatecznym celem badań, bez względu na kierunek

czy szkołę. Antropologia nazywana jest najbardziej humanistyczną z nauk

społecznych. Alfred L. Kroeber miał powiedzieć,

że:

„Antropologia jest naj-

bardziej humanistyczną ze wszystkich nauk i najbardziej naukową z całej

humanistyki” (data tej wypowiedzi nieznana, cyt. za Sluka i Robben 2007: 5).

Wojna sprowadza się do zabijania, które u swoich

źródeł

ma faktyczne lub

wyobrażone różnice kulturowe. Już na początku warto przytoczyć stwier-

dzenia Davida Kilcullena, australijskiego antropologa od kilkunastu lat

współpracującego z armią australijską i amerykańską nad opracowaniem

nowej strategii prowadzenia działań wojennych, uwzględniających wyko-

rzystanie wiedzy kulturowej. Twierdzi on wprost,

że

zabijanie wrogów

jest i zawsze będzie kluczowym elementem wszystkich toczonych wojen,

zwłaszcza tych, które związane są z bezpośrednimi działaniami przeciw-

partyzanckimi. Kilcullen zaznacza również,

że

poznanie i zrozumienie

obcej kultury jest warunkiem zwycięstwa nad przeciwnikiem (Kilcullen

2010a: 4).

W pierwszej dekadzie XXI w. zrealizowano ideę zinstytucjonalizowa-

nego wykorzystania wiedzy antropologicznej w działaniach wojennych.

Powstała nowa subdyscyplina antropologii – antropologia wojskowa (mili-

tary anthropology),

zakładająca możliwość zastosowania zgromadzonej wie-

dzy o innych kulturach na użytek skutecznego prowadzenia działań wo-

jennych (Lucas 2009). Choć idea praktycznych korzyści, jakie dla działań

wojennych ma wiedza o „obcych”, postrzeganych jako potencjalni wro-

gowie, wydaje się oczywista i dobrze ugruntowana w historii prowadzo-

nych wojen już od czasów najdawniejszych, to dopiero konflikty w Iraku

i Afganistanie sprawiły,

że

antropologia, w sposób zinstytucjonalizowany,

została uznana za jedno z głównych narzędzi prowadzonych operacji woj-

skowych (Finney 2008; Kilcullen 2006; Kilcullen 2010a; McFate 2005a).

Wprowadzenie. Antropologia i wojna

W niniejszej pracy podejmuję problem wykorzystania w działaniach

wojennych wiedzy antropologów o kulturze „innych społeczeństw”. Na

podstawie historycznych przykładów współpracy antropologów z woj-

skiem i agencjami wywiadowczymi, przedstawiam koncepcje wykorzy-

stania antropologii jako narzędzia prowadzenia wojny. Omawiając różne

przypadki współpracy antropologów z instytucjami tego typu, odpowia-

dam na pytanie, jak zaangażowanie badaczy społecznych w pracę na rzecz

wojska i wywiadu wpływało na samą antropologię, na

środowisko

antro-

pologów i sposób prowadzenia badań. Od momentu powstania antropo-

logii jako dyscypliny naukowej dyskutowano o jej użyteczności i możliwych

zastosowaniach. W pracy omawiam szczególny typ użyteczności wiedzy

antropologicznej. Podtytuł książki nawiązuje do pojęcia „brudnej wojny”,

określenia zastosowanego po raz pierwszy w odniesieniu do wojny domo-

wej w Argentynie (1976–1983), a wkrótce potem synonimu wielu innych

wojen przeciwpartyzanckich (por. Nordstrom 1995: 143; Robben 2007

[1996]: 162; Gill 2009: 132).

Do posłużenia się pojęciem „brudnej” użyteczności na opisanie przy-

padków wykorzystania wiedzy o innych kulturach na użytek prowadzenia

działań wojennych, skierowanych przeciwko obiektom wcześniejszych za-

interesowań badawczych antropologów, zainspirował mnie tekst Jeffreya

A. Sluki

Fieldwork Relations and Rapport

(Sluka 2007: 124). W kontekście

badań antropologicznych prowadzonych wśród uczestników i ofiar tzw.

brudnych wojen pisze on o „etnograficznym uwodzeniu/powabie” prob-

lematyką przemocy. Sluka zwraca uwagę,

że

emocje towarzyszące bada-

niom terenowym podczas konfliktów zbrojnych sprawiają,

że

prowadzący

badania antropolodzy wychodzili poza tradycyjną rolę naukowców i sta-

wali się rzecznikami spraw, o które walczyły badane przez nich grupy.

Pojęcie „brudnej” użyteczności i „brudnego” zaangażowania wprowa-

dzam więc w celu rozróżnienia tych dwóch sytuacji: antropologów działa-

jących na rzecz badanych społeczności oraz wykorzystania działalności

naukowej przeciwko badanym.

Choć w publicznych debatach wiele mówi się o zaangażowaniu nau-

kowców na rzecz badanych społeczności, omawiane przeze mnie przypad-

ki dotyczą przeciwnej sytuacji. Takiej, w której celem pracy antropologów

było wykorzystanie wiedzy o kulturze przeciwko tym, którzy byli obiek-

tami ich zainteresowań naukowych. Wiedza i umiejętności antropologów

dotyczące kultury „obcych” służyć miały eliminacji, pokonaniu lub wy-

korzystaniu badanych przez nich społeczności dla realizacji własnych

interesów. Swoją uwagę koncentruję na praktycznych sposobach wyko-

rzystania wiedzy antropologicznej realizowanych w obrębie antropologii

wojskowej, mieszczących się w ramach tzw. antropologii stosowanej, choć

Kup książkę

Wprowadzenie. Antropologia i wojna

nienależących do jej głównego nurtu (por. Field i Fox 2007; Kedia i Willigen

2005; Rao i Walton 2003). Trzeba podkreślić,

że

gdy osiem lat temu Kedia

i Willigen (2005) omawiali przykłady dziedzin interesujących współczes-

nych, praktycznie zorientowanych antropologów, nie wspomnieli o woj-

nie lub pracy w instytucjach związanych z armią i wywiadem. Wojenne

zastosowania antropologii wspomniane są przez nich jedynie w odniesie-

niu do historii i kończą się na przełomie lat 60. i 70. XX w. Ten dynamicznie

rozwijający się obszar działalności badawczej antropologów, „brudnego”

zaangażowania, był i nadal pozostaje mało znanym fragmentem historii

antropologii.

Charakteryzowanie działalności wszystkich antropologów przywoły-

wanych w tej pracy przez pryzmat „brudnej użyteczności” może wyda-

wać się problematyczne, zwłaszcza w odniesieniu do tych, którzy podczas

II wojny

światowej

podjęli swoją pracę motywowani chęcią przeciwstawie-

nia się nazizmowi i innym totalitaryzmom. Działalność na rzecz wojska

i jej powody były różnie oceniane przez kolejne pokolenia antropologów.

Pamiętając o tym zastrzeżeniu, zdecydowałem się na użycie tytułowego

i pejoratywnego określenia, mając na uwadze aktualny stan refleksji doty-

czącej wojennego zaangażowania antropologów, w którym wszelka tego

typu działalność określana jest jako niezgodna z zawodowymi standarda-

mi etycznymi.

Analizowane przeze mnie przypadki współpracy antropologów z ar-

mią nie należą do „podręcznikowej” wersji historii antropologii, zarówno

akademickiej, jak i stosowanej. Zdecydowana większość opisywanych sy-

tuacji miała charakter tajny, a sami antropolodzy niechętnie dzielili się

informacjami dotyczącymi swojej współpracy z wojskiem i wywiadem.

W powszechnie wykorzystywanych podręcznikach antropologii brak jest

odniesień do wojny jako obszaru zainteresowań badawczych antropolo-

gów i omówienia charakteru prac podejmowanych w związku z bada-

niami, które realizowali na rzecz armii i wywiadów (por.: wielokrotnie

wznawiane Howard 1985; Kottak 1991 oraz wydawane współcześnie

Herzfeld 2004 [2001]; Hann 2008 [2000]; Eriksen 2009 [2001]). Tematyka ta

nie pojawia się w ogóle w polskich opracowaniach poświęconych

świato-

wej antropologii i jej historii

. Udział antropologów w działaniach wojen-

nych i ich zaangażowanie w działalność instytucji wojskowych i wywia-

dowczych nie są wspomniane w podręcznikach antropologii rodzimych

Ukazała się jedynie praca Hanny Schreiber

Świadomość

międzykulturowa. Od military-

zacji antropologii do antropologizacji wojska

(2013), podejmująca problematykę – jak pisze

autorka – „dozbrojenia”

żołnierzy

świadomość

kulturową i międzykulturową, podejmo-

waną w siłach zbrojnych po atakach z 11 września 2001 r.

Kup książkę

Wprowadzenie. Antropologia i wojna

autorów (Burszta 1998; Olszewska-Dyoniziak 2001; Krawczuk 2006; Gaj-

da 2009; Nowicka 1991; Nowicka 2013); problematyka ta nie pojawia się

także w publikowanych w Polsce opracowaniach dotyczących aktualnego

stanu dyscypliny i kierunków jej rozwoju (np. Kempny 1994; Robotycki

1998; Lubaś 2003; Burszta 2004; Mencwel 2006; Kuligowski 2007; Kubica

i Lubaś 2008; Barański 2010). Na stronach internetowych w języku polskim

można odnaleźć jedynie dwa odnośniki do tekstów bezpośrednio nawiązu-

jących do hasła „antropologia wojenna” (Dżurak 2009) i (Kukuczka 2010)

Przystępując do gromadzenia materiałów związanych z uczestni-

ctwem antropologów w konfliktach zbrojnych, nie podejrzewałem,

że

ska-

la tego zjawiska była i jest tak powszechna. Dużym dla mnie zaskoczeniem

jest to, jak wielu z prominentnych przedstawicieli tej dyscypliny było

uwikłanych w mniej lub bardziej jawną współpracę z wojskiem i insty-

tucjami bezpieczeństwa. Zaskoczeniem jest również, jak niewiele pisze się

na ten temat w kontekście omawiania historii antropologii. Publikacje jej

dotyczące, jeżeli w ogóle uwzględniają istnienie wojen w dziejach dys-

cypliny, traktują poszczególne konflikty co najwyżej jako tło działalności

naukowej poszczególnych badaczy (Eriksen 2009 [2001]; Eriksen i Nielsen

2001; Barnard 2006; Kuklick 2008a; Deliege 2011). W przekrojowej historii

antropologii, prezentującej dorobek czterech tradycji narodowych: bry-

tyjskiej, niemieckiej, francuskiej i amerykańskiej, z wyjątkiem omówienia

antropologii niemieckiej w okresie III Rzeszy, wojny występują przede

wszystkim jako sposób periodyzacji dziejów dyscypliny, a nie jako temat

zainteresowania badaczy ją tworzących (por. Barth et al. 2007). Z prac

tych trudno dowiedzieć się o szczegółach zaangażowania wojennego po-

szczególnych antropologów.

Nieobecność problematyki uwikłania badaczy społecznych w prace

na rzecz instytucji wojskowych i wywiadowczych ma doniosłe znaczenie

w dyskusjach dotyczących tak historii dyscypliny, jak i współczesnych za-

stosowań wiedzy antropologicznej. W późnych latach 60. wielkie porusze-

nie w

środowisku

antropologów wywołał artykuł Kathleen Gough

Anthro-

pology and Imperialism,

w którym określiła antropologię jako naukę będącą

„dzieckiem zachodniego” imperializmu i wskazała na problem pracy antro-

pologów na rzecz wojska i wywiadu (Gough 1968: 12). Konsternację i falę

oburzenia, jakie wywołała tymi słowami, można porównać do reakcji na

słowa Montgomery McFate z 2005 r., która stwierdziła,

że

powstanie an-

tropologii

łączyło

się z jej bojowym (warfighting) charakterem, a historycz-

Zob. http://www.ceeol.com/aspx/issuedetails.aspx?issueid=67c7bfa1-f0fb-4136-ae77-

0b35c170d081&articleId=9ea726e7-4449-4a12-b7b8-9840b7c43840. Zrezygnowałem z poda-

wania daty ostatniego wejścia na cytowane strony internetowe, gdyż o ile nie zostało to za-

znaczone inaczej, można przyjąć,

że

podane strony były dostępne w lipcu 2013 r.

Kup książkę

Wprowadzenie. Antropologia i wojna

nie jej najważniejsze zadanie polegało na tłumaczeniu ludziom Zachodu

wiedzy zgromadzonej w terenie, co w sposób oczywisty uczyniło z antro-

pologii naukę przydatną w działaniach na rzecz bezpieczeństwa naro-

dowego (McFate 2005a: 26). Tym co

łączy

opinie owych dwóch badaczek

wywodzących się z różnych tradycji antropologicznych, to niesłabnące

przekonanie o użyteczności dyscypliny. Jednakże wypowiedź Gough

miała charakter oskarżycielski i wyrażała wstyd, związany z przeszło-

ścią

dyscypliny oraz ówczesnym zaangażowaniem antropologów w woj-

nę w Wietnamie. We współczesnej wypowiedzi McFate można z kolei

łatwo

dostrzec dumę z możliwości, jakie antropolodzy są w stanie zaofe-

rować wojsku. Zdumienie, niedowierzanie i oburzenie towarzyszące in-

formacjom o zastosowaniu przez antropologów wiedzy kulturowej

w działaniach wojennych i militarnych zdaje się kłócić z publicznym

wizerunkiem antropologii jako nauki nieprzydatnej, tracącej wyrazistość

czy nawet przedmiot swoich zainteresowań, jak opisują to m.in. Geertz

(2003c), Lubaś (2003), Burszta (2004), Pomieciński i Sikora (2009).

Powstanie antropologii wojennej i tocząca się obecnie dyskusja nad

jej celami, założeniami, możliwościami i ograniczeniami była dla mnie

inspiracją do zainteresowania się historią relacji między antropologami

a wojną. Bezpośrednią przyczyną mojego zainteresowania tą problematy-

ką jest tocząca się ożywiona dyskusja w

środowisku

antropologów, przede

wszystkim amerykańskich, wywołana realizacją programu Human Terrain

System (HTS)

. Program HTS został zainicjowany w 2005 r. przez De-

partament Obrony USA, jako pierwszy, zinstytucjonalizowany program

antropologii wojskowej, nieobjęty klauzulą tajności. Informacje na jego te-

mat są powszechnie dostępne w mediach, a rekrutacja do niego antropo-

logów była prowadzona na stronie internetowej Centralnej Agencji Wy-

wiadowczej (Central Intelligence Agency – CIA) oraz Amerykańskiego

Towarzystwa Antropologicznego (American Anthropological Association

– AAA). Program HTS realizowany jest w ramach operacji wojskowej

w Iraku i Afganistanie, choć planowane jest jego rozszerzenie na konty-

nent afrykański

Z założenia program HTS polega na bezpośrednim zaangażowaniu

antropologów i innych badaczy społecznych w misjach bojowych na tere-

nie krajów ogarniętych konfliktem. Samo pojęcie

human terrain

jest swego

rodzaju zbitką pojęciową, trudną do przetłumaczenia na język polski. Jak

definiuje to

Human Terrain Team Handbook

(Finney 2008: 19), na pojęcie

Oficjalna strona programu, zob. http://hts.army.mil (dostęp: 20.12.2012).

W ramach projektu AFRICOM planowana jest realizacja programu HTS również na

obszarze ewentualnych działań armii amerykańskiej w Afryce (Keenan 2008). Szczegóły tej

inicjatywy omawia Besteman (2009).

Kup książkę

Plik z chomika:

PDFator

Antropolodzy na wojnie O brudnej uzytecznosci nauk spolecznych.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: