Temat - Wróbel. s.107 -126.docx

PODSTAWOWE POJĘCIA

Poniżej zostanie przedstawiona interpretacja polskiego systemu fonologicznego, których opis zaczerpnięty został z różnych modeli fonologicznych, mając na uwadze, by nie były one sprzeczne i spełniały nadrzędne kryteria opisu.

Prezentujemy opis, u którego podstaw znajduje się fonologia strukturalna, bazując na wersji Szkoły Paryskiej, mimo to, jednak rezygnując z wybranych elementów tejże teorii, a z pewnymi przekształceniami, które były inspirowane przez inne systemy, które opisują tę samą dziedzinę językową. Problem przedstawionej dziedziny teoretycznie ważny, rozgranicza on m.in. generatywne teorie fonologiczne, u których dla wytłumaczenia zjawisk fonologicznych można odwołać się do znaczeń gramatycznych wyrazów, od wyjaśnień autonomicznych, które ograniczają się do uwzględniania tylko zjawisk fonologicznych i fonetycznych, których motywacja jest tylko na gruncie zakresu dźwiękowego języka. W fonologii naturalnej, często te zjawiska mają nazwę procesów, w przeciwieństwie do reguł, które mają postać morfologiczną.

Poniżej przedstawiony opis systemu fonologicznego języka polskiego, który utworzony jest dzięki podstawowym pojęciom, które tworzą zrąb teorii:

CECHA DYSTYNKTYWNA = „cecha odróżniająca dźwięki (głoski, segmenty) danego języka, przy czym różnica ta pociąga za sobą różnicę w znaczeniu wyrazów”. Cecha dystynktywna jest cechą, dzięki której utworzona jest opozycja fonologiczna.

OPOZYCJA FONOLOGICZNA = „jest to taka różnica między dźwiękami języka (głoskami, segmentami), która związana jest z różnicowaniem znaczenia wyrazów,np. między głoskami [t] i [d] w wyrazach „tom” i „dom” zachodzi opozycja fonologiczna oparta na braku vs. obecności cechy [dźwięczności]”.

DŹWIĘCZNOŚĆ = „jest cechą dystynktywną dla pewnego typu segmentów w pewnych kontekstach”.

KORELACJE = niektóre opozycje są reprezentowane przez więcej niż jedną parę głosek, tworząc właśnie korelacje.

GŁOSKA = stanowi trudność w jej definicji. Według słowników terminologii językoznawczej jest „najmniejszą, niepodzielną cząstką formy dźwiękowej języka”. Należy zwrócić uwagę, że definicja ta posiada element wartościujący dźwięk, z perspektywy konkretnego języka, natomiast niepodzielność winna być rozumiana umownie, gdyż szereg głosek ma podzielną strukturę w okresie czasowym. „Powszechne oparcie podstawowego podziału głosek na samogłoski, sonanty i obstruenty, na kryterium stopnia rozwarcia narządów mowy, jest dość umowne”.

Trudniej jest jednak określić klasy głosek artykułowanych poza obrębem jamy ustnej, w krtani czy w gardle. Język polski na szczęście nie musi zmagać się z tym problemem, mimo tego należy mieć świadomość niejednoznaczności pewnych ogólnych wnioskowanych bytów. W języku polskim, możemy jedynie spotkać tzw. zwarcie krtaniowe, które nie posiada wartości fonologicznej.

SEGMENT = należy używać tego terminu na przemian z głoską. Często jest definiowany w różnoraki sposób:

·         Jako wycinek ciągu dźwiękowego wydzielonego drogą komutacji i asocjacji syntagmatycznej.

·         Jako odcinek ciągu dźwiękowego między dwoma punktami zmiany.

·         Jako jednostka uzyskana drogą segmentacji na powtarzające się w danym języku odcinki dźwiękowe.

Ogniwem, który prócz cechy dystynktywnej sprawuje funkcję fonologiczną, jest układ linearny segmentów, dla przykładu: wyrazy kra, akr, rak, kar, złożone są z tych samych elementów (fonemów) /k/, /r/, i /a/- pomimo, że każdy z tych wyrazów oznacza co innego.

SYSTEM FONOLOGICZNY = utworzony przez układ opozycji fonologicznych, ich obustronne zhierarchizowanie.

Mówiąc o: opozycji fonologicznej, fonemach i cechach dystynktywnych sensowne jest powiązanie systemu ze wszystkimi innymi ogniwami.

FONEM = „to byt abstrakcyjny, będący zbiorem cech dystynktywnych głoski, co jest równoznaczne z definicją, według której fonem jest najkrótszym odcinkiem ciągu mowy, zdolnym do różnicowania znaczeń wyrazów”. W niemal wszystkich współczesnych definicjach mają miejsce zarówno twarde fonemy spółgłoskowe /k/, /g/, a także miękkie /c/ i /J/ . Opierając definicję fonemu; na kryterium funkcjonalnym, znaczeniowym; może się okazać zbyt mocne. Ma to związek z pewnymi stanami systemu fonologicznego: niestabilnymi, przejściowymi bądź formowaniem się lub zanikaniem pewnych opozycji fonologicznych albo osłabieniem opozycji.

Zgodnie z teorią dystrybucjonistów, fonem „to klasa głosek pokrewnych fonetycznie, które nie występują w tym samym otoczeniu. Głoski takie nie tworzą opozycji fonologicznej”. Cechę fonologicznie dystynktywną można opisać jako niezbędną do scharakteryzowania inwariantu fonemu. Trudność polega na tym, jaki obszar chcemy definiować: czy jednostki określone dystrybucyjnie czy funkcjonalnie. Dla obu wymienionych otrzymamy dla poszczególnego języka te same inwentarze jednostek, jednak bywają takie sytuacje, że zakończenia mogą być różne.

ALLOFON = jest odmianą fonemu. Jest terminem równoznacznym z: głoską, segmentem, czy dźwiękową realizacją fonemu. Wyróżniamy allofony:

·         Pozycyjne (kombinatoryczne) = ich realizacja zależy od otoczenia fonetycznego

·         Fakultatywne = „dopuszczalne normą odmianki realizacyjne fonemu, niewarunkowane pozycyjnie. Warianty pozycyjne danego fonemu łączy stosunek dystrybucji komplementarnej”.

Ograniczenie fonologiczności (funkcjonalności) wybranych opozycji fonetycznych czy ograniczenie dystynktywności pewnych cech jest kolejną kwestią, którą należy mieć na uwadze. Ograniczenie ma charakter pozycyjny- w pojedynczych przypadkach opozycja fonologiczna ulega zniesieniu (neutralizacji). Wybór jest normalizowany regułą dystrybucyjną, która dla większości przypadków jest obligatoryjna. Pewne teorie fonologiczne wprowadzają pojęcia: archifonem i hiperfonem, dla znaczenia pozycyjnego zniesienia opozycji fonologicznej. Stanowi to zbiór cech dystynktywnych, które są wspólne dla danej pary fonemów, tymczasem znaczenie cechy z opozycji, które podlegają neutralizacji, precyzuje się kontekstowo. Wyrazy mogą posiadać oboczne reprezentacje fonologiczne, u których wyjście jest uwarunkowane pozycyjnie.

Dlatego tak ważne jest określenie pozycji mocnej, dla każdej opozycji fonologicznej. Dla wyrazów „kot” i „kod”, pomimo iż oboczne reprezentacje są identyczne, zniesienie opozycji dźwięczności /t/ i /d/ zachodzić będzie różnie, a dodatkowo będzie różna w dwu podsystemach fonologicznych standardu polskiego (tzw. wymowie krakowsko- poznańskiej i warszawskiej). Wiadomości o allofonii i neutralizacji pozycyjnej jest podawane w postaci reguł dystrybucyjnych.

By wyznaczyć zespół cech dystynktywnych, wykorzystano cechy artykulacyjne, które można weryfikować przez imitacje wybranego układu artykulacyjnego, chociaż do opisów akustycznych segmentów niejednokrotnie można się odwołać. Zespół charakterystyk akustycznych głosek stanowi trudność do logicznego sformalizowania w formie opozycji binarnych. Cechy, które zostały przedstawione na podstawie badań akustycznych w lingwistyce przez Hallego i Jakobsona, są nadmiernie dostosowane do używanych tradycyjnie cech artykulacyjnych i nie potrafią opisać szczegółowych różnic allofonicznych.

Realizacje pozycyjne fonemów = „są to automatyczne, konieczne nawiązania artykulacji (np. aspiracja bezdźwięcznych jest w języku polskim zerowa w zestawieniu z analogicznym zjawiskiem w angielskim)”. Wszystko to, co automatyczne i specyficzne, wykonuje się zawsze pryzmat słuchu autora.

W kolejnej części zostanie scharakteryzowany fonologiczny model sylaby i wyrazu w polszczyźnie oraz opisane zostaną podstawowe opozycje okazane środkami intonacyjnymi.

II. FONOLOGIA SEGMENTALNA

1.      Nadrzędne opozycje

Nadrzędne zróżnicowanie fonologiczne = stanowi obecność wobec braku głosu całkowicie.

Pod względem artykulacji, definiujemy ją jako, „ruch wyrzucający powietrze z płuc przy jednoczesnym napięciu mięśni strun głosowych vs. brak takiej modulacji w obrębie krtani przy oddychaniu. Opozycji tej nie należy utożsamiać z opozycją dźwięczności/ bezdźwięczności, która wiąże się z różnym kształtem krtani i drganiem strun głosowych”.

Wspomniana opozycja wdraża klasę segmentów słyszalnych, które przeciwstawiają się segmentom pustym, tzw. junkturze. Wprowadzenie jej jest komfortowe pod względem występowania określonych sygnałów granicznych większych jednostek fonologicznych, które przejawiają się w danej allofonii, sąsiadujących z junkturą fonemów.

WYRAZ = pod względem fonologicznym, to ciąg fonemów, połączonych pod jednym akcentem, który jest dwustronnie ograniczony (silną) junkturą.

KLITYKA = „nie może być nośnikiem akcentu. W języku polskim występuje dwa rodzaje klityk. Przyjmuje się, że klityki wyposażone są z jednej strony tylko w silną junkturę, a niektóre z nich (proklityki tzw. związane, o ściśle określonym stałym miejscu występowania) są ponadto wyposażone w junkturę słabą”.

W regułach dystrybucyjnych segmentów występują dwa rodzaje wewnątrzwyrazowych junktur:

·         JUNKTURA SŁABA = /#/ (pod spodem łuczek), „odnosi się do szwu morfologicznego po przedrostku, przyimku lub przeczeniu „nie” przed czasownikiem”.

·         JUNKTURA SILANA = /#/ „służy do oznaczania pozostałych wewnątrzwyrazowych szwów morfologicznych, przejawiających się na poziomie fonetycznych”.

„Za pomocą nawiasów okrągłych oznaczamy fakultatywność elementu, zatem zapis, np. /#(#)/, odnosi się zarówno do granicy wewnątrzwyrazowej (z junkturą typu /#/), jak i do granicy międzywyrazowej, tj. do szwu typu /##/, zaś /# z łuczkiem pod spodem / oznacza oba typy junktury wewnątrzwyrazowych”.

Głównym zróżnicowaniem fonemów/głosek jest dla polszczyzny podział na klasy samogłosek i spółgłosek, a także podział klasy spółgłosek na obstuenty i sonanty. Usiłując, nazywać opozycje, należy pamiętać o ich etykietkowości.

1.      Za dany efekt akustyczny może być odpowiedzialnych wiele czynników; zazwyczaj wybierany jest tylko jeden spośród innych.

2.      Nakreślając relatywne granice, pomiędzy pewnymi strefami artykulacyjnymi, mamy często do czynienia z segmentami artykułowanymi na progu takich stref bądź o tzw. podwójnym miejscu artykulacji. Dlatego, też często spotykamy w opisach zarówno fonetycznych, jak i fonologicznych, dość dużą różnicę pomiędzy cechami [welarny] i [welaryzowany], [palatalny] i [palatalizowany], [labialny] i [labializowany], [dentalny] i [dentalizowany]. Przedrostek „-izowany” dotyczy takich segmentów, u których występują dwa miejsca przeszkody i są odpowiedzialne za daną barwę.

3.      Niełatwe w uchwyceniu różnice kształtu rezonatora mogą odpowiadać za różnice funkcjonalne; w momencie, gdy wielokrotnie znaczniejsze różnice artykulacyjne nie pociągają za sobą efektów fonologicznych. Może to być sprawa o charakterze: uniwersalnym, lokalnie uniwersalnym lub odnoszących się do wybranego języka.

Dla języka polskiego strefa wykonywania fonemu /c/ winna być szczegółowiej scharakteryzowana. Jest to potrzebne do scharakteryzowania allofonii, głównie allofonii fakultatywnej.

Trudne do zdefiniowania w pojęciach artykulacyjnych jest różnica pomiędzy trzema głównymi klasami fonemów/głosek. „W jakichkolwiek zresztą terminach nie opisywalibyśmy systemu fonologicznego, zawsze nadrzędne kryterium mieć będzie charakter audytywny, nie jest więc z punktu widzenia akustycznego czy artykulacyjnego całkowicie obiektywne, wyodrębniamy bowiem tylko takie cechy, które stanowią o słyszalnej dla nas różnicy. To zaś, co słyszymy, zależy od cech funkcjonalnych, od wartości fonologicznej cech”.

Sonanty pod wieloma względami tworzą klasę przejściową pomiędzy samogłoskami a obstruentami. Pod względem artykulacyjnym łatwiej jest dokonać klasyfikacji sonanty wraz z onstruentami w opozycji do samogłosek. Cechą, która łączy sonanty i obstruenty, jest występowanie przeszkody w kanale artykulacyjnym w opozycji do jej nieobecności, gdzie w artykulacji samogłosek stanowi jedynie przewężenie w kanale artykulacyjnym w pewnym miejscu. Zarówno sonanty, jak i samogłoski są segmentami bardziej głośnymi, aniżeli obstruenty i posiadają formę widma formantową. Ograniczenie występujące w artykulacji sonantów nie wycisza dźwięcznego strumienia powietrza, dlatego jest funkcjonalnie bliższa przewężeniu, który występuje w artykulacji samogłosek, aniżeli obstruentalnej szczelinie. Klasa sonantów jest pod tym względem niejednolita. Bliskie samogłoskom, są najbardziej dźwięczne glajdy, nie posiadają one domieszek szumu, następnie „płynne”, są również bardzo silne, są one zgłoskotwórcze w wielu językach.

Grupa spółgłosek zgłoskotwórczych jest zwykle niespójna, lecz najbardziej donośne są głoski samogłoskowe, które to nie szumią, a mają cechy zgłoskotwórcze.

Cechą charakterystyczną w ich wymówie jest to, że nie tworzą przeszkód w artykulacji a jednocześnie w ustawieniu w szyku organizacyjnym. Dlatego często są podobnie używane w różnych językach, lecz wszystkie posiadają charakter glajdu, przez co są jednoznaczne z pozycją funkcjonalną. Przykładem jest tylnojęzyczny sonant "ł" w „u” lub welarny glajd „w”. Można to określić cechą odniesienia w większym lub w mniejszym stopniu donośności pod względem artykulacji szumu.

Odnosząc się do ww. aspektów, wydaje się, że bardziej twierdzącą tezą jest odniesienie

się do klasyfikacji sonantów wraz ze samogłoskami. Przykładem jest ich klasa rezonatnów w odniesieniu do spółgłosek właściwych. Również ta różnica użycie sonantów w wielu językach.

Mniejsze użycie odnosi się natomiast do sonantów nosowych, które trwają jednocześnie

z spółgłoskami właściwymi poprzez wykorzystanie jamy nosowej. To działanie odnosi się, m.in. do takich języków, jak: albański, gdzie nie występuje dystrybucja sonantów nosowych.

Klasyfikacja artykulacyjna nie zmusza nas do utrzymywania języka na danym poziomie. Zatem jako przodują wybieramy obecność bez przeszkodową w wymowie artykulacyjnej. Cecha ta jest mianownikiem fonemy na głoski i glajdy oraz pod drugim aspektem na spółgłoski właściwe i sonanty. Właściwość rezonantu jest składową samogłosek i glajdów, jednoznaczną z brakiem przeszkody w artykulacji. Odnosząc się do podstaw systemu fonologicznego, te cechy glajdów i samogłosek właściwych nie są uwzględniane. Właśnie przez cechę rezonantu, należy rozumieć, odnosząc się do sonantów, modyfikację kształtu kanału powietrznego wpływającego na drgania a jednocześnie wpływającego na powstanie lekkich szumów w wybrzmieniu sonantów. Składowe wraz z rezonantem powodują oddzielenie silnego szumu na zakłócenia harmoniczne. Odnosząc się do ww. przypadków, zmiana szerokości przegrody ma nie ma wpływu na daną wymowę sonantów lub welarnych glajdów, lecz w niektórych typach języków mogą mieć bardziej płynne odmianki glajdowe.

Wyróżnienie glajdów z grupy artykułowanej bez przeszkody jest następstwem odniesienia do właściwości glajdowości. Dokładniej przez glajdowość rozumie się brak poziomu ustalonego, jest to ciągła zmiana, gdzie w przypadku paralelnych samogłosek jest stała czyli trwająca dłużej niż stadia przejściowe. Odmienność można zauważyć w długości - o ile w strukturze fonologicznej ta cecha nie jest ujmowana do uwzględnienia innych opozycji.

Praktycznie wszystkie opozycje dotyczą stopniowania cechy jaką jest donośność dźwięku, pod względem części różniących się od siebie. Pojedyncze stopniowanie donośności ma wpływ na rozprowadzenie pomiędzy klasami segmentów jak i ich funkcjami, które pełnią w grupie fonologicznej. Przykładem jest brak zdolności do pełnienia funkcji zgłoskotwórczej. Uwzględnione granice opozycyjne oddziaływują na grupy o zbliżonym mianowniku donośności od wysokich samogłosek, przez glajdy, kolejno przez sonanty, idąc do niższych sonantów nosowych, a kończąc na rezonantach i spółgłoskach właściwych jakimi są obstruenty.

Glajdy płynne i nosowe tworzą grupę sonantów. Natomiast spółgłoska jest określnikiem grupy sonantów i obstruentów. Segmentacja spółgłosek i samogłosek w polskim języku jest podzielna z grupą zgłoskotwórczą i niezgłoskotwórczą.

Kolejno możemy wyodrębnić podział ze względu na miejsce artykulacji. Pierwszy podział opiera się na różnicy fonetycznej, który dzieli ją na trzy grupy w obrębie jamy ustnej w odniesieniu do: płaskiego położenia języka z wysoko położną masą języka (płaska) lub usytuowanego w przedniej części jamy ustnej przy wysoko położoną masą języka (palatarna) lub wymawianą w tylnej częś...