Ostaszewska D., Tambor J., Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego, PWN, W-wa 2000
Historia fonetyki
Zainteresowania mową już od wieków mają ścisły związek z rozwojem fonetyki. Sięgają one starożytności: mową interesowali się Arystoteles i Klaudiusz Galen lekarz rzymski. Tradycje starożytne podjęli ludzie renesansu, a wśród nich Leonardo da Vinci. Duże znaczenie miały badania Wolfganga van Kempelena, żyjącego w drugiej połowie XVIII wieku, który wyniki swych dociekań usiłował wykorzystać do budowy maszyny naśladującej głos ludzki. Wymienić też należy F. C. Hellwaga, którego najtrwalszym osiągnięciem było opracowanie schematu klasyfikacyjnego samogłosek- znanego i stosowanego po dziś trójkąta samogłoskowego.
Wiek XIX charakteryzował sie szybkim rozwojem eksperymentalnych badań narządów mowy. Posługiwano się w tym celu laryngoskopem, strobolaryngoskopem, labiografem, glossografem, filmem i promieniami Roentgena.
Metody badań w fonetyce
Metody eksperymentalne stosowane w fonetyce:
1. Metody akustyczne- badania struktury akustycznej dźwięków za pomocą dość skomplikowanych urządzeń służących do rejestracji fal, częstotliwości drgań powietrza, amplitudy drgań itd. Do aparatów tych należą filtry akustyczne, filtry elektromagnetyczne, sonografy, spekrtrografy, tomografy itp. Obecnie można w tym celu wykorzystywać standardowe oprogramowania kart dźwiękowych w komputerach z podłączonym mikrofonem. Nagrywany tekst jest rozkładany na formanty; można też dzielić głoski na części i odsłuchiwać mowę wstecz.
2. Metody somatyczne- rejestrujące ruchy organów mowy:
-metoda kimograficzna- służy do badania udziału wiązadeł głosowych w wytwarzaniu dźwięku, pozwalając wyraźnie odróżniać głoski dźwięczne od bezdźwięcznych oraz ustalać względny czas trwania (względem siebie) rezonansu ustnego i nosowego poszczególnych głosek. Wykresy obrazujące pracę tych narządów rejestrują pisaki na walcu pokrytym papierem, podłączone do jamy ustnej i do jednego z otworów nosowych.
-metody laryngoskopowe: użycie laryngoskopu- małego lusterka, wprowadzanego do krtani, pozwalającego obserwować działania fałdów głosowych; użycie stroboskopu- obserwacji dokonuje się także za pomocą lusterek, ale wnętrze krtani oświetlone jest błyskającym światłem. Odpowiednie regulowanie częstości błysków pozwala na obserwację wiązadeł w ruchu- błyski oświetlają kolejne fazy ruchu wiązadeł; fazy te można także za pomocą stroboskopu fotografować;
-metoda rentgenograficzna- użycie promieni Roentgena-dokonując tzw. zdjęć tomograficznych, uzyskuje się obraz tylko interesującego obiektu (np. fałdów głosowych); to, co znajduje się przed nim lub za nim na zdjęciu - nie pojawia się;
metoda kinorentgenograficzna - dzięki niej uzyskuje się rentgenowski ruchomy obraz narządów mowy w czasie artykulacji;
-metoda palatograficzna- podniebienie twarde (palatum) pokrywa się warstwa nieszkodliwej substancji lub wkłada się badanemu pokryte nią sztuczne podniebienie; przy wymawianiu głoski część substancji zostaje starta- obraz kontaktu języka z podniebieniem, uzyskany na podniebieniumto palatogram, natomiast obraz tego kontaktu uzyskany na języku to lingwogram;
- metoda labiograficzna- badanie ruchu i układu warg przy wymawianiu głosek- polega na włożeniu między wargi okopconego papieru, na którym zostają odciśnięte ślady warg.
Działy fonetyki
W fonetyce wydzielić można bardziej szczegółowe działy:
1. Fonetyka opisowa-zajmuje się badaniem i opisem dźwięków mowy w aspekcie synchronicznym; jest nauką statyczną; opisuje głoski i ich połączenia w jednym momencie czasowym, nie badając procesów, które do tego stadium doprowadziły.
2. Fonetyka historyczna-to nauka diachroniczna, która bada właśnie owe procesy: zestawia ze sobą różne stadia rozwojowe i na tej podstawie formułuje wnioski na temat kształtowania sie współczesnej postaci fonicznej języka.
3.Fonetyka eksperymentalna-wykorzystuje wiele urządzeń technicznych, które pozwalają opisać jednostki foniczne dzięki wynikom przeprowadzonych pomiarów, charakteryzujących się ścisłością właściwą naukom przyrodniczym. Wyniki uzyskane przez fonetyków eksperymentalnych stosowane są w fonetyce opisowej.
Wedle innego kryterium wyodrębniona zostaje:
1. Fonetyka akustyczna- badająca dźwięki ze względu na fizyczne właściwości fal wytwarzanych przy mówieniu (częstotliwość, długość fal, wysokość, amplituda itp.)
2. Fonetyka artykulacyjna- opisująca powstawanie dźwięków ze względu na udział i zachowanie poszczególnych narządów w procesie wytwarzania mowy.
3. Fonetyka percepcyjna (audytywna)- wskazująca na właściwości fal głosowych w procesie słyszenia mowy.
Alfabet fonetyczny
Alfabet, którym posługujemy się w transkrypcji fonetycznej, jest w zasadzie powszechnie stosowany w badaniach języków słowiańskich. Wybór tej formy zapisu został podyktowany dwoma głownie względami- powszechnością jej stosowania w dotychczasowej polskiej tradycji badań fonetycznych oraz skala trudności transkrypcji międzynarodowej; z międzynarodowego systemu API został przyjęty jedynie sposób oznaczania samogłosek zanalizowanych (tylko nad literą a, e, i, y, o, u). Celowym wydaje się zestawienie znaków alfabety przyjętego w niniejszym podręczniku a alfabetem międzynarodowym, zaprezentowanym w Słowniku wymowy polskiej. Dzięki temu zestawieniu studenci i uczący będą mogli w sposób prosty przełożyć zapisy fonetyczne zastosowane tutaj na zapis międzynarodowy.
W naszej transkrypcji fonetycznej oprócz liter alfabetu ortograficznego wykorzystujemy:
5
monisia012