5.1.2. Rozbieżność między pisownią a wymową dotyczą dźwięczności/ bezdźwięczności i jej literowego oznaczenia
5.1.2.1. Grupy złożone tylko ze półgłosek właściwych
Za sprawą procesów historycznych jednorodność pod względem dźwięczności występuje w licznych grupach spółgłoskowych. W tym wypadku różnice pomiędzy pisownią a wymową odnoszą się też bezdźwięczności i dźwięczności głosek, a także oznaczenia cechy za przyczyną ich odpowiedników literowych, np. głoska bezdźwięczna [t] w wyrazie [u̯utka] jest w piśmie oddana za pomocą litery d (łódka), której funkcją podstawową jest oznaczanie dźwięcznej głoski [d].
Przemiana ta dokonała się w poprzednich latach rozwoju języka.
Odnosząc się do synchronicznej fonetyki, mamy tu do czynienia ze zjawiskiem obumarłym.
Dzięki historycznym przekształceniom grypy, które składały się ze spółgłosek właściwych, niegdyś niejednorodnych, w obecnej polszczyźnie zmieniły się całości dźwięczne albo bezdźwięczne. O odmiennej genezie takich jednolitych grup spółgłoskowych dowodzi tylko pisownia (np.[pšet]-przed), bądź oboczności morfologiczne (np.[ u̯afka]/[ u̯ava]).
5.1.2.1.1. Grupy jednorodnie bezdźwięczne: [pšy], [kšak],[trafka], [rozpač], [śrotkowy]. Ta pisownia jest wyłącznym śladem pierwotnej dźwięczności: przy, krzak, trawka, rozpacz, środkowy.
UWAGA! W powyżej wymienionych przykładach mogą istnieć takowe, które przedstawiają pewną odmianę wyjątku od opisanej normy historycznej.
5.1.2.1.2. Grupy jednorodnie dźwięczne złożone ze spółgłosek właściwych, a zaistniałe w wyniku przemian historycznych, np. [proźba], [tagže], mają miejsce tylko w śródgłosie. Dawna bezdźwięczność głosek w tych grupach- naturalnie poza pisownią: prośba, także – ma swój ślad, a jest nim oboczność, np.[proźba]:[prośić].
W momencie występowania w tej pozycji spółgłosek właściwych, stan wygłosu absolutnego, należy wiązać także z przebiegiem zmian historycznych.
Efektem archaicznego ubezdźwięcznienia jest obecna bezdźwięczność wygłosu. Poza tym, nie tylko grup, ale także jednostkowych spółgłosek właściwych dźwięcznych. Słowa takie jak: liczb, izb, wóz, stóg, wymawiane są następująco: [l’ičp], [isp], [vus], [stuk].
5.1.2.2. Grupy złożone ze spółgłosek właściwych i sonornych. Jednolitość, jeśli chodzi o dźwięczność w grupach, które składają się ze spółgłosek właściwych i półotwartych, należy poprzedzać uwagą ogólną, która odnosi się do spółgłosek półotwartych. Te głoski, prócz określonymi wyjątkami, zachowują się odmiennie, w porównaniu ze spółgłoskami właściwymi. Świadczy, o tym fakt, że nie mają one synonimów bezdźwięcznych, dlatego mogą ukazać się w kompozycji ze spółgłoskami właściwymi bezdźwięcznymi, nie zatracając dźwięczności.
Głoski sonorne artykułowe występują bezdźwięcznie w pewnych sytuacjach kontekstowych, w rezultacie całość grupy jest jednorodna - bezdźwięczna.
Grupy jednorodne bezdźwięczne występują, kiedy spółgłoski sonorne ukazują się:
· We wzajemnym otoczeniu spółgłosek właściwych bezdźwięcznych. Występują te grupy w śródgłosie i nagłosie, dla przykładu: [kosm̦ka]. Jeśli chodzi o wyrazy typu: módlcie się, jabłko, drażńcie, siadłszy, sonorne, są także wymawiane bezdźwięcznie, ponieważ spółgłoski właściwe, które je otaczają są bezdźwięczne. Reguła jednorodności, jeśli chodzi o dźwięczność grup spółgłoskowych właściwych, działa także, gdy znajdują się one koło siebie.
· W pozycji wygłosu absolutnego- bezdźwięczna sonorna pojawia się zawsze, kiedy występuje po spółgłosce właściwej bezdźwięcznej , dla przykładu – [katr̦] (ale [kadry]), [latorośl̦], [rytm̦].
W mowie potocznej głoski [u̯̦], [l̦], bardzo często wygasają (dlatego słyszymy wówczas: [myś], [ńus], bądź są bardzo słabo słyszalne, co da się zaznaczyć w fonetycznej pisowni, dlatego umieszczamy te głoski w nawiasie, dla przykładu: [myś(l̦)].
· W nagłosie bezpośrednio przed spółgłoskami właściwymi bezdźwięcznymi, dla przykładu: [u̯̦kać]
UWAGA ! Ukazane powyżej wykonanie, nie jest jednak obligatoryjne. W badanych słowach sonorne mogą zostać artykułowane dźwięcznie, co rozstrzyga o niejednorodności zespołu, dla przykładu: [u̯kać], [m ša].
5.2. Niejednorodność pod względem dźwięczności
„ Niejednorodność połączeń spółgłoskowych możliwa jest dzięki zachowaniu dźwięczności sonornych w kontekście spółgłosek właściwych bezdźwięcznych. Warunkiem takiej realizacji jest przynajmniej jednostronny kontakt sonornej z samogłoską”. Wyjątkiem jest wariantywne wykonanie nagłosowych grup, gdzie sonorna, nie ma styczności z samogłoską, ale wbrew temu, grupa zostaje niejednorodna pod względem dźwięczności.
Przykłady ukazywania analizowanych zlepek spółgłoskowych we wszystkich położeniach w wyrazach:
· Nagłos – [praca], [k’ń ė i̯a]. Niejednorodne pod względem dźwięczności są także wariantywne wykonania zespołów nagłosowych, gdzie spółgłoska właściwa bezdźwięczna jest otoczona spółgłoskami półotwartymi – dla przykładu: [l̦śńić]II [lśńić], te grupy zawsze zostaną niejednorodne pod względem dźwięczności, ponieważ sonorna zamykająca grupę sąsiaduje bezpośrednio z samogłoską i w związku z tym nie traci dźwięczności
· Śródgłos- [nerka], [sosna], [al tãna]. Do tej grupy należą także poprzednio ukazane śródgłosowe grupy, jak dla przykładu w wyrazach: [ǵer m̦kuf], [gar n̦ ček], gdzie w jednej sonornej zanika dźwięczność, a druga, która jest obok samogłoski, zostaje dźwięczna, więc grupa staje się niejednorodna pod względem dźwięczności.
· Wygłos- [start], [bar š č]. Według prawa bezdźwięczności spółgłosek właściwych w wygłosie absolutnym, także w wyrazie na przykład: mord, ring, hołd, znajdują się w wygłosie grupy niejednorodne: [ mort], [r’ ĩ ŋk], [ xa u̯t].
· UWAGA! Również jednostkowe spółgłoski sonorne utrzymują dźwięczność w wygłosie absolutnym, na przykład: [tor], [bal], [pãn].
WYBRANE ĆWICZENIA:
1[1]. Jakim głoskom odpowiada litera „i” w podanych wyrazach? Jakie funkcje pełni „i” w tych wyrazach:
Siwy, zoologia, się, siła, mówią, mówimy, radio, Małgosia, zima, siadł, siedzieć, kiosk, geografia, bił, siedem, diabeł, mili, zioła, Maria, Mania, mania, igła, Idzi, piesek.
2[2]. Proszę podać, ile jest liter, a ile głosek w następujących wyrazach:
Wzór: dziecko [ʒ́ecko] – 7 liter, 5 głosek
Ćwiczenia, rozbieg, parasol, tożsamość, ilościowy, kieliszek, dżojstik, Puchatek, Agnieszka, telewizor, zegar, koza, piasek, tygrysek, prosiaczek, plakat, kalendarium, przestrzeń
3[3]. Proszę wskazać wśród powyższych wyrazów przykłady całkowitej zgodności ilościowej i jakościowej.
4[4].Wśród poniższych przykładów zgodności ilościowej, przy niezgodności jakościowej proszę wskazać te, które są przykładem realizacji miękkości, a które zmiękczenia:
Wzór: miękkość = > siniak [śĩńak]
zmiękczenie = > sinolog [s’ĩnolok]
sinus, sigma, De Sica, sicz, siklawa, sikora, silikon, silnik, silos, silva, rerum, siła, Sinatra, singlowy, singularis, sinusoida, siwy
cibalgina, cibazol, ciżemka, cif, circa, cis, cisawy, ciskać, ciżba
zidentyfikować, zimować, Zimbabwe, zimnokrwistość, zipać, zignorować, zimorodek, zindeksować, zilustrować, zintegrowany, zirytować, ził
5[5]. Proszę zapisać fonetycznie następujące wyrazy:
A.
Chuligaństwo, damasceńska, mieszczaństw, dzieciństwo, kapitaństwo, koleżeństwo, kopernikański, kretyński, małżeństwo, nabożeństwo, niebezpieczeństwo, amerykański, apeniński, bajoński, rodzeństwo, milusińscy, panieński
B.
Chełmiński, fiński, gnieźnieński, irański, macierzyński, maltański, marsjański, maratoński, neapolitański, niebiański, pierwszeństwo, pszczyński, olsztyński, tańszy, gdański, zieleńszy, pańszczyzna, prawdopodobieństwo, afrykański, cieńszy, cygańska
C.
Błazeństwo, toruński, barbarzyństwo, pokrewieństwo, najukochańszy, szczeciński, duchowieństwo, grubiański, koński, żeński, germański, szaleństwo, romańska, kapłaństwo, indiański, poddaństwo, duński, okrucieństwo, ziemiaństwo
D.
Uniwersytet Jagielloński, Jezioro Bodeńskie, Tadeusz Boy-Żeleński, Pińsk, Mińsk, Roman Polański, Mieczysława Ćwiklińska, Zduńska Wola, Zygmunt Korczyński, Kazimierz Wierzyński, Mikołaj Sęp Szarzyński, Anna Świrczyńska, Włodzimierz Lubański, Gdańsk, Stargard Szczeciński
6[6]. Proszę zapisać fonetycznie następujące wyrazy i podzielić je na 4 grupy:
I – z samogłoskami ustnymi o podstawowej artykulacji
II – z samogłoskami zanalizowanymi
III – z samogłoskami ustnymi o podwyższonej artykulacji
IV – z samogłoskami zanalizowanymi o podwyższonej artykulacji
Niewieście, zawiadomienie, zdumienie, stromy, kolacja, wiedźcie, wiedzcie, mieńcie, przyjaźń, sjeście, zniewieścienie, kweście, plakat, Romek, milusie, dzwońcie, kaźń, cieście, siedzenie, domy, tworzenie, jabłoń, dama, morela, lemoniada, mieście, proteście, bliźnie, manifeście, przedmieście, paniuńcie, mama, lipa
Uniesie, śródmieście, harmonia, sennie, wanna, trafienie, chcieliście, puma, zagadnienie, ciśnienie, obwiesie, mamuńcie, liście, limonki, siedźcie, wianie, duma, zgoda, ciocie, nucicie, picie, plajcie, paniusie, pianie, śmianie, kwieciście, wózek, guma, lanie, pannie, dłonie, skronie, ujście, promienie, gniecie, step
Strumienie, zajście, pójście, samotność, kamienie, rzemienie, kontekście, sianie, zemście, biuście, kapuście, aoryście, elegancja, granie, przejrzyście, ładniusie, utonie, zachowanie, siedemnaście, płomienie, wianie, zionie, odmiennie, odmieniec, kiciunia, trzęsienie, wcielenie, iglasty, rydwan, pierścienie, zamiecie
Dwieście, Piaście, grzeczniusie, miocie, kolonie, mania, idiocie, pyskaty, dym, nieubłaganie, toaście, śmietanie, bocianie, zamieć, jelenie, rupiecie, rano, rumba, rycerz, natchnienie, osłupienie, bajanie, kobiecie, znaczenie, diecie, zalesienie, widok, wysyłanie, nadzienie, ugryzienie, strojenie
7[7]. Proszę zapisać fonetycznie następujące wyrazy na dwa sposoby.
o anonsie, o dyliżansie, w transie, na seansie, o pensie, o romansie, o dyspensie, o precedensie, w ambulansie, o bananzie, o hanzie, o nonsensie, w kredensie
8[8]. Proszę zapisać fonetycznie następujące wyrazy i podzielić je na 5 grup w zależności od miejsca artykulacji spółgłoski nosowej – drugiego elementu zbitki.
Łabędź, łączyć, mączka, mądrala, męczarnia, miesiąc, miesięczny, między, napiętnować, narzędzia, nędzarz, niechęć, niechętny, skrępowany, niezręczny, obrębek, odstąpić, okręt, bąbel, błękitny, dotąd, bądź, dotyczący, kąpiel, bieżący, zdrętwieć, kądziel
Błądzić, dziesiąty, błędy, dzięki, kąkol, cętkowany, węgiel, kędzior, chęć, frędzel, kłębek, chętka, gąbczasty, ciąg, gęba, kręcić, gęgać, kręgielnia, dąbrówka, ciąć, giąć, krępować, dociąć, giętki, krzątać się, gorączka, ksiądz, ciągnąć, jarzębiak, obłąkanie, sięgać, obrzęk, nadwątlić
9[9]. Proszę zapisać fonetycznie następujące wyrazy.
Chorąży, książka, książę, księżna, rzęsa, brązowy, ciąża, miąższ, ciemiężyca, mitrężyć, cząstka, mosiężny, dążność, obcążki, gąszcz, gęstnieć, język, kąsać, klęska
10[10]. Jaki dźwięk może oznaczać litera lub kombinacja liter ? Proszę podać przykłady:
Cz, dż, g, b, r, l, m, n, i, dź, ń
11[11]. W poniższych wyrazach proszę określić grupy spółgłosek pod względem ich dźwięczności:
Warta, radosny, przechadzka, strzecha, zjazd, twierdzenie, choćby, kupże , szwaczka, zawarty, klątwa, jakże, twarz, bordowy, piszże, liczba, krzak, wstawka, jakby, prośba, groźba, klechda, żabka, chodźże, klocki, ludzki, rytm, liczb, zhańbić, rozsądźmy, Bohdan, wracaj, frykas, raut, pułk, jabłko, płciowy
12[12]. Proszę zapisać fonetycznie teksty, wskazując przykłady wymowy „ń” przed spółgłoskami szczelinowymi i zwarto- szczelinowymi:
Pewien Mediolańczyk wpadł na pomysł. Postanowił szybowcem polecieć nad Jezioro Bodeńskie. Długo się zastanawiał, ale w końcu postanowił- na swój mediolański sposób- ów szatański pomysł zrealizować. Poczekał na odpowiednią ilość wiatru i słońca. Jeszcze wpadł do chińskiej restauracji, zjadł kaczkę po pekińsku, odtańczył taniec hiszpańskich torreadorów, po czym wsiadł do swego pojazdu i poszybował ku słońcu.
Kończę z tą pracą, bo końskiego zdrowia nie mam.
C. Mielczuk przeciwstawia języki takie, jak dyirbal i lezgiński (Lezgian), w których w zdaniach z czasownikami przechodnimi to nie wykonawca czynności, ale jej obiekt jest podmiotem gramatycznym, językom takim, jak gruziński i dargiński (Dargwa), w których podmiotem zdań z czasownikami przechodnimi jest wykonawca czynności.
(A. Wierzbicka, Język – umysł- kultura)
Języki aglutynacyjne są bardzo rozpowszechniane. Należą tu języki ałtajskie i uralskie wraz z językiem paleoazjatyckimi, japońskim i koreańskim. Językiem aglutynacyjnym staje się powoli język nowochiński, oczywiście bez harmonii wokalistycznej.
(T. Milewski, Językoznawstwo)
E.
Chłopiec opierał się temu z całej siły, wskutek czego skończyło się na szarpaninie i bitwie, z których oczywiście słabszy wyszedł z mnóstwem sińców i guzów. Okazało się przy tym i okrucieństwo Chamisa. Okazywał on przywiązanie tylko do Saby i karmił go surowym mięsem.
(H. Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy)
F.
Zbieractwo odgrywa nie mniej ważną rolę w walce o byt południowo afrykańskich Buszmenów. Larwy termitów, które kobiety wygrzebują z gigantycznych kopców, posługując się kijem z przedziurawionym kamieniem jako przeciwwagą, noszą u białych osadników nazwę „ buszmeńskiego ryżu”, gdyż są tak istotną częścią codziennego menu owego ludu. Szczególnym uznaniem Buszmenów cieszy się szarańcza, nie mówiąc już o wielkich żabach (…) i pewnym gatunku węży, których mięso ma smak kurczaka.
( K. Birket- Smith, Ścieżki kultury)
13[13].
Proszę zapisać fonetycznie teksty, wskazując przykłady wymowy ubezdźwięcznionych spółgłosek sonornych:
Jedne z greckich doktryn odnowione zostały wcześniej, inne później, jedne nabrały większego, inne mniejszego znaczenia, ale ostatecznie, wszystkie ważniejsze doktryny odżyły, platonizm, neoplatonizm i arystotelizm, stoicyzm i epikureizm, sceptycyzm, a nawet jońska filozofia przyrody.
(W. Tatarkiewicz, Historia filozofii)
I rzeczywiście wiatr nadchodził. W oddali pojawiła się jakby ciemna chmura, która czyniła się w oczach coraz wyższą i zbliżała się do karawany. Poruszyły się też naokół najbliższe fale powietrza i nagle podmuchy poczęły skręcać piasek. Tu i ówdzie tworzyły się lejki, jakby ktoś wiercił kijem powierzchnię pustyni. Miejscami wstawały chybkie wiry, podobne do kolumienek cienkich u spodu, a rozwianych jak pióropusze w górze. Ale wszystko to trwało przez jedno mgnienie oka.
( H. Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy)
Salowa Pani Mycie… nie chciała podjąć piętnastu zł za upras spodni aczkolwiek z podziału powyższ na sto sum z których za każde piętn gr za toal otrzym podzięk to łączn kupno za to mało co tak że za ileś zł zła Pani Mycie… nadm: „nie zawsze było się salową”.
(M. Białoszewski, Polski honor stopy życiowej na Salowej Pani Mycie…)
[…]
Jak się mówi sjentyzm to się obrus podciąga dla niepznaki
jak się mówi atrakcjonizm to się gładzi okruchy
przełożyć egzystencjalizm na atrakcjonizm […]
(M. Białoszewski, Retory)
...
monisia012