Przygotowanie wojskowe młodzieży szkolnej i obozy letnie przysposobienia wojskowego ogólnego męskiego na Pomorzu pod koniec lat dwudziestych i w latach trzydziestych XX w _Saja,P.pdf

(762 KB) Pobierz

DOI: 10.32089/WBH.phw.2019.2(268).0002

orcid.org/ 0000-0002-1115-6786

P iotr Saja

Przygotowanie wojskowe młodzieży szkolnej

i obozy letnie przysposobienia wojskowego

ogólnego męskiego na Pomorzu pod koniec

lat dwudziestych i w latach trzydziestych

XX wieku

W okresie międzywojennym XX w. niepodległość Polski uzależniona

była w dużym stopniu od własnych przedsięwzięć związanych z propago-

waną wówczas ideą „narodu pod bronią”. Przygotowanie młodego poko-

lenia do obrony kraju było ważnym elementem polityki władz cywilnych

i wojskowych. W miarę możliwości organizacyjnych i finansowych starano

się znaleźć jak najbardziej efektywne rozwiązanie tego problemu, mając na

uwadze szybko zmieniającą się sytuację polityczną i militarną w Europie.

Przez cały okres międzywojenny doskonalony był system przygotowania

wojskowego młodzieży. Zadanie to realizowały głównie dwa resorty – Mi-

nisterstwo Spraw Wojskowych (MSWojsk.) i Ministerstwo Wyznań Reli-

gijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP). Bardzo ważnym ogniwem

w procesie szkolenia młodych ludzi były organizowane od 1922 r. obozy

letnie przysposobienia wojskowego (PW). Ich koncepcję doskonalono przez

lata, bazując na zebranych doświadczeniach.

Publikacja dotyczy przygotowania młodzieży męskiej szkolnej z przyspo-

sobienia wojskowego. Jest przyczynkiem i nie wyczerpuje ważnego – do tej

pory – niewystarczająco opracowanego tematu, szczególnie w wymiarze regio-

nalnym. Autor ukazuje w artykule, że prowadzone w okresie międzywojennym

XX w. szkolenie miało nie tylko pozwolić na wyrobienie podstawowych umie-

jętności i nawyków ułatwiających późniejsze pełnienie służby w wojsku, lecz

także wychować świadomego obywatela, obrońcę ojczyzny.

Ze względu na obowiązujące w periodykach wymogi wydawnicze autor

zmuszony był ograniczyć się do selektywnego doboru treści merytorycznych

Piotr Saja: Przygotowanie wojskowe młodzieży szkolnej i obozy letnie przysposobienia wojskowego...

związanych z tematem. Artykuł jest uzupełnieniem wydanej w 2009 r., na łamach

„Przeglądu Historyczno-Wojskowego” publikacji dotyczącej obozów letnich PW

dla młodzieży na Pomorzu w pierwszej połowie lat dwudziestych XX w.

Szkolenie z PW młodzieży

W pierwszej połowie lat dwudziestych prace z zakresu PW na Pomorzu

realizowane były przez podległe MSWojsk. Dowództwo Okręgu Korpusu

(DOK) nr VIII w Toruniu, które w kwestiach dotyczących młodzieży szkol-

nej współpracowało z Kuratorium Okręgu Szkolnego Pomorskiego (KOSP).

Te dwa organy władzy – wojskowy i cywilny – różniły się zasięgiem teryto-

rialnym, podziałem administracyjnym i podległością w stosunku do władz

zwierzchnich

. Wymagało to koordynacji działań i konsultacji. Nie zawsze

współpraca układała się poprawnie. Troska władz kuratoryjnych, aby stwo-

rzyć jak najlepsze zaplecze dla szkolenia młodzieży i – tym samym – zapew-

nić jej odpowiednie warunki bytowe w czasie obozów letnich PW, bywała

czasami powodem nieporozumień z władzami wojskowymi odpowiedzial-

nymi za ich organizację. Nie wynikało to ze złej woli, lecz przede wszystkim

z ograniczonych możliwości finansowych i materiałowych wojska oraz bra-

ku doświadczenia w tej dziedzinie. Z czasem udało się jednak wypracować

odpowiedni sposób szkolenia z PW i organizacji obozów letnich.

Na najniższym szczeblu sprawami administracyjnymi związanymi

z przygotowaniem do obozów letnich PW zajmowali się oficerowie instruk-

cyjni urzędujący w powiatowych komendach uzupełnień (PKU)

. W poro-

zumieniu z dyrekcjami szkół sporządzali oni zbiorcze listy z deklaracjami

uczestnictwa, które przesyłane były do referenta Przysposobienia Rezerw

Oddziału III (a od 1924 r. Referatu Przysposobienia Wojskowego Oddziału

Wyszkolenia) DOK. Na szczeblu wyższym leżało to w gestii DOK nr VIII

i KOSP. W 1925 r. Ministerstwo Spraw Wojskowych dokonało reorganizacji

P. Saja,

„Naród pod bronią”. Obozy letnie przysposobienia wojskowego dla młodzieży szkol-

nej i pozaszkolnej na Pomorzu w latach 1922–1925,

„Przegląd Historyczno-Wojskowy” (dalej:

PHW) 2009, nr 4 (229), s. 25–40.

Jeśli wziąć pod uwagę administracyjno-wojskowy podział kraju, to obszar DOK nr VIII

obejmował, uwzględniając podział administracyjno-cywilny: województwo pomorskie, część

powiatów należących do województwa poznańskiego (inowrocławski, mogileński, żniński,

wągrowiecki, wyrzyski, chodzieski, bydgoski, szubiński), a także warszawskiego (rypiński,

lipnowski, włocławski, nieszawski). Ta rozbieżność w podziale administracyjnym powodo-

wała, że DOK nr VIII, realizując szkolenie z zakresu PW dla młodzieży szkolnej, oprócz

współpracy z KOSP współdziałało także z Kuratorium Okręgu Szkolnego Poznańskiego

i Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego.

P. Saja,

„Naród pod bronią”. Obozy letnie przysposobienia wojskowego dla młodzieży szkol-

nej i pozaszkolnej...,

s. 30.

Przegląd Historyczno-Wojskowy 2019/2. ARTYKUŁY I STUDIA

w strukturach władz terenowych PW. Zlikwidowane zostały funkcje ofice-

rów instrukcyjnych w PKU. Ich zadania przejęli oficerowie PW pełniący tę

funkcję przy pułkach piechoty i rejonach dywizyjnych.

Po zamachu stanu Józefa Piłsudskiego z maja 1926 r. wzrosło znaczenie

MSWojsk. jako ważnego organu kierującego i koordynującego prace związa-

ne z przygotowaniami społeczeństwa na wypadek wojny. Rozporządzeniem

Rady Ministrów z 28 stycznia 1927 r. utworzony został Państwowy Urząd

Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (PUWFiPW)

podporządkowany MSWojsk.

Rozporządzenie powoływało również Radę

Naukową oraz wojewódzkie, powiatowe i miejskie komitety wychowania

fizycznego i przysposobienia wojskowego (WFiPW)

. Zastąpiły one komi-

tety WFiPW, które istniały od 1925 r. i podlegały Radzie Naczelnej WFiPW

podporządkowanej MWRiOP. PUWFiPW utworzony został w celu kiero-

wania pracami związanymi z rozwojem wychowania fizycznego i szkolenia

wojskowego poza armią, lecz we współdziałaniu ze strukturami podległymi

MSWojsk.

13 grudnia 1927 r. PUWFiPW wydał instrukcję o wyszkoleniu

oddziałów PW. Zgodnie z jej treścią przygotowanie z PW obejmowało kilka

kategorii osób. Zaliczano do nich młodzież szkolną, młodzież pozaszkolną,

młodzież akademicką, rezerwistów oraz kobiety

Wprowadzone zostały również zmiany w strukturze organizacyjno-teryto-

rialnej. PUWFiPW podlegały, utworzone na przełomie 1928/29 r. na szczeblu

DOK, Okręgowe Urzędy WFiPW (OUWFiPW). Były to organy robocze do-

wódcy okręgu korpusu (OK) w sprawach związanych z przysposobieniem woj-

skowym i wychowaniem fizycznym. Ponadto przy dowództwach dywizji po-

wstały rejonowe komendy WFiPW, będące organami wykonawczymi dowód-

ców dywizji w dziedzinie PW

. Każda obejmowała obszar należący do jednej

Rozporządzenie Rady Ministrów z 28 I 1927 r. w sprawie utworzenia Państwowego

Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego oraz wojewódzkich, powia-

towych i miejskich komitetów wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego (M.P.

1927, nr 26, poz. 59, s. 40); J. Kęsik,

Naród pod bronią. Społeczeństwo w programie polskiej

polityki wojskowej, 1918–1939,

Wrocław 1998, s. 74–75; szerzej P. Rozwadowski,

Państwowy

Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego,

Warszawa 2000, s. 25 i n.

Szerzej P. Saja,

Komitety Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w wo-

jewództwie pomorskim w okresie Drugiej Rzeczypospolitej,

Toruń 2012, s. 83–85; P. Rozwa-

dowski,

Państwowy Urząd Wychowania...,

s. 76–80;

Rada Naukowa Wychowania Fizycznego,

„Wychowanie Fizyczne” 1927, z. 4, s. 100–101; 1927, z. 6 (dokończenie), s. 156–158.

P. Saja,

Komitety Wychowania Fizycznego...,

s. 82; L. Wyszczelski,

Ministerstwo Spraw

Wojskowych (1918–1939),

Warszawa 2010, s. 156–157; J. Wojtycza,

Przysposobienie wojskowe

w odrodzonej Polsce do 1926 roku,

Kraków 2001, s. 143–149; J. Kęsik,

Naród pod bronią...,

s. 74–75.

L. Wyszczelski,

Ministerstwo Spraw...,

s. 156.

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: AP w Bydgoszczy), Urząd Wojewódzki Po-

morski (UWP) w Toruniu 1920–1939, sygn. 9204, Wojewódzki Komitet WF i PW w Toruniu

Piotr Saja: Przygotowanie wojskowe młodzieży szkolnej i obozy letnie przysposobienia wojskowego...

z trzech dywizji piechoty, jakie stacjonowały na terenie każdego DOK. Z kolei

przy dowództwach pułków piechoty utworzone zostały obwodowe komendy

PW podległe dowódcom pułków. W skład obwodu pułkowego wchodziły 2–3

powiaty. Komendom obwodowym podlegały powiatowe komendy PW. Orga-

ny te pod koniec lat dwudziestych i w latach trzydziestych były bezpośrednio

odpowiedzialne za organizację i rozwój PW w terenie. Do obowiązków ko-

mend powiatowych PW należało m.in.:

– wyszkolenie i zaopatrzenie jednostek PW na podległym obszarze,

– prowadzenie wychowania fizycznego w powiecie, w szczególności w od-

działach PW,

– współpraca z władzami administracyjnymi, szkolnymi, instytucjami sa-

morządowymi i społecznymi, a także zarządami działających w powiecie

stowarzyszeń, w których prowadzone było przysposobienie wojskowe

W skład każdej powiatowej komendy PW wchodzili: powiatowy ko-

mendant PW, personel pomocniczy i kadra instruktorska. Komendantowi

powiatowemu PW podlegały wszystkie jednostki PW istniejące na obsza-

rze powiatu

. Do jednostek PW zaliczane były hufce szkolne i pozaszkolne

młodzieży oraz oddziały i drużyny PW istniejące w ramach działających

w powiecie organizacji i stowarzyszeń paramilitarnych, kombatanckich

i społecznych.

Na obszarze DOK nr VIII, z siedzibą w Toruniu, ogólne kierownictwo

nad działalnością związaną z PW sprawował dowódca OK. Jego organem

roboczym był 8 Okręgowy Urząd WFiPW. Okręg WFiPW dzielił się na re-

jony WFiPW. Każdy rejon zasadniczo pokrywał się z obszarem pokojowe-

go rozmieszczenia jednej dywizji piechoty. Ponieważ na obszarze DOK nr

VIII stacjonowały trzy dywizje piechoty, 8 Okręg WFiPW liczył 3 rejony.

Były to rejony: 4 Dywizji Piechoty (DP) – z miejscem postoju dowództwa

w Toruniu, 15 DP – z miejscem postoju dowództwa w Bydgoszczy i 16 DP

– z miejscem postoju dowództwa w Grudziądzu

Przysposobienie wojskowe wprowadzone zostało już na początku lat

dwudziestych, lecz w ograniczonym zakresie. W okresie międzywojennym

przeszło ono ewolucję. Władze wojskowe i cywilne stopniowo upowszech-

niały je nie tylko w placówkach oświatowych, lecz także w organizacjach

i stowarzyszeniach paramilitarnych i społecznych. W wyniku porozumienia

– instrukcje 1927–1931, t. 1: „Władze i jednostki wychowania fizycznego i przysposobienia

wojskowego. Przepisy służbowe MSWojsk.”, Warszawa 1928, s. 15–17.

Ibidem,

s. 19.

Ibidem,

s. 20.

Archiwum Państwowe w Toruniu (dalej: AP w Toruniu), Akta miasta Torunia (dalej:

AmT), sygn. 5573, Instrukcje dla organizacji pracy PW i formacji paramilitarnych 1929–

1939, „Podział terytorialny organizacji pracy PW. Instrukcja nr 5”, Warszawa 1929, s. 8.

Przegląd Historyczno-Wojskowy 2019/2. ARTYKUŁY I STUDIA

MSWojsk. z MWRiOP 1 grudnia 1922 r. wydane zostało rozporządzenie obu

ministrów dotyczące organizacji przysposobienia wojskowego w szkołach

średnich i zawodowych

. Jego uzupełnieniem był wydany przez MSWojsk.,

1 stycznia 1923 r. rozkaz zawierający zarządzenie wykonawcze dotyczące

tworzenia hufców PW

. To samo zarządzenie ukazało się również w roz-

porządzeniu opublikowanym 5 stycznia 1923 r. przez MWRiOP

. Zgod-

nie z treścią zarządzeń o wyborze szkół, w których mogło być prowadzone

nauczanie z przysposobienia wojskowego, decydowały kuratoria okręgów

szkolnych w porozumieniu z właściwymi DOK. Szkolenie mogło być or-

ganizowane w szkołach zawodowych, średnich, wyższych i seminariach na-

uczycielskich, o ile zgłosi się odpowiednia liczba chętnych. Przynależność

do hufców była dobrowolna. Nauka PW dotyczyła młodzieży męskiej, któ-

ra ukończyła 16 lat i cieszyła się dobrym stanem zdrowia. Począwszy od

1923 r., hufce szkolne PW zaczęły być tworzone na szerszą skalę. Tendencja

ta widoczna była również w województwie pomorskim, gdzie władze KOSP

sugerowały dyrekcjom szkół potrzebę tworzenia nowych hufców PW. I tak

np. kurator Jan Szwemin w styczniu 1926 r. wydał okólnik, w którym czy-

tamy: „Z uwagi na projekt ustawy o powszechnym obowiązku wychowania

fizycznego młodzieży i o przysposobieniu wojskowym, zatwierdzony przez

Radę Ministrów i przekazany ciałom ustawodawczym, niewątpliwie będzie

uchwalony, uważam już teraz za wskazane zwrócić uwagę na to, że stanie

się wówczas przedmiotem obowiązkowym w szkołach [...] Nie zamierzając

przed uchwaleniem wspomnianej na początku ustawy nakładać na szkoły

obowiązku tworzenia hufców szkolnych polecam Dyrekcjom i Kierownic-

twom tych szkół, w których organizacji tego rodzaju nie ma dotychczas, aby

wspólnie z Radami Pedagogicznymi ponownie rozważyły, czy nie nastąpiły

już obecnie warunki sprzyjające założeniu hufca szkolnego”

Na początku lat trzydziestych nastąpiła zmiana. Na mocy zarządze-

nia MSWojsk. i MWRiOP z 4 lutego 1931 r. udział młodzieży w zajęciach

hufców szkolnych, w placówkach oświatowych, szkołach średnich ogólno-

kształcących, seminariach nauczycielskich i szkołach zawodowych stał się

obowiązkowy, a nie jak wcześniej dobrowolny, o ile zgodę na to wyrażą

Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego i Ministra Spraw

Wojskowych z 1 XII 1922 r. w sprawie organizacji przysposobienia wojskowego w szkołach

średnich i zawodowych (Dz. U. M. W. R. i O. P. 1923, nr 1, poz. 2, s. 2–5).

J. Wojtycza,

Przysposobienie wojskowe...,

s. 58.

Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 5 I 1923 r.

w sprawie przysposobienia wojskowego młodzieży szkolnej (Dz. U. M. W. R. i O. P. 1923,

nr 1, poz. 3, s. 5–7).

AP w Bydgoszczy, Kuratorium Okręgu Szkolnego Pomorskiego (dalej: KOSP) w Toruniu,

sygn. 3582, KOSP w Toruniu – okólniki 1926 r., Okólnik KOSP w sprawie hufców szkolnych

Przygotowanie wojskowe młodzieży szkolnej i obozy letnie przysposobienia wojskowego ogólnego męskiego na Pomorzu pod koniec lat dwudziestych i w latach trzydziestych XX w _Saja,P.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: