Rodzina małomiasteczkowa w okresie międzywojennym (na przykładzie Kielecczyzny)_Renz,R.pdf

(260 KB) Pobierz

ALMANACH HISTORYCZNY, KIELCE 2017, T. 19

Regina Renz

Kielce

RODZINA MAŁOMIASTECZKOWA W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

(NA PRZYKŁADZIE KIELECCZYZNY)

W niniejszym artykule badaniami objęto małe miasta zlokalizowane na terenie

Kielecczyzny. Opierając się na stosowanych dotychczas w literaturze kryteriach

prawnych i ekonomicznych, do małych miast zaliczono wszystkie osady posiada-

jące prawa miejskie oraz wszystkie te, które utraciły prawa miejskie, ale liczyły

powyżej 1 tys. mieszkańców i przeważał wśród nich odsetek ludności nierolniczej.

Górną granicę stanowiły miasta liczące poniżej 10 tys. mieszkańców.

Tradycyjna rodzina małomiasteczkowa w Polsce międzywojennej to rodzi-

na rzemieślniczo-kupiecka i rolnicza, zazwyczaj wielodzietna, zróżnicowana pod

względem narodowościowym. Nie sposób w niniejszym artykule zwrócić uwagę

na aspekty życia rodzinnego społeczności małomiasteczkowych w skali całej Pol-

ski. Mieszkańcy małych miast z różnych regionów II Rzeczypospolitej tworzyli od-

mienne środowiska kulturowo-obyczajowe, kultywowali własny system wartości,

odmienny styl życia, pielęgnowali swoiste tradycje, obrzędy i obyczaje. Zagadnienie

to wymaga odrębnych badań historyczno-socjologicznych i etnograficznych. Przed-

miotem poniższych rozważań będzie zatem rodzina małego miasta województwa

kieleckiego, tj. obszaru gdzie dominowało miasteczko polsko-żydowskie. Specyfika

zachowanych źródeł pozwala zwrócić uwagę na takie aspekty życia rodzinnego, jak:

wzorce modelu rodzinnego lansowane przez instytucje religijne, pozycję kobiety

i mężczyzny w rodzinie, wpływ religii na wychowanie dzieci, konflikt między dzieć-

mi i rodzicami.

W środowisku małomiasteczkowym najbardziej rozpowszechniony był model

rodziny patriarchalnej, lansowany przez instytucje religijne. Wypracowana przez

teologów katolickich doktryna o życiu rodzinnym opierała się głównie na wska-

zaniach encykliki papieskiej Piusa XI O małżeństwie chrześcijańskim

(Casti Con-

nubi) z 31 grudnia 1930 r. Podstawą jej założeń była nauka Chrystusa przekazywa-

na w Ewangeliach, listy apostolskie oraz pouczenia Ojców Kościoła. Zgodnie ze

wskazaniami papieskimi hierarchia osób w rodzinie podporządkowywała żonę oraz

dzieci mężowi, przyznając jednak żonie jako matce pierwszeństwo w wychowaniu

148

REgINA RENZ

dzieci. Sądzono, że najważniejszym zadaniem życiowym kobiety jest małżeństwo

i macierzyństwo, a pełnię rozwoju osobowości może osiągnąć jako dawczyni życia

Charakterystyczny jest katalog wymogów stawianych niewiastom w prasie ka-

tolickiej. Podkreślano, że dziewczęta powinny być ciche, skromne, delikatne i po-

korne. Za naganne uważano kokieterię i zalotność. „Młode panny nie powinny się

malować, fryzować i broń Boże palić papierosów, muszą dbać o swój honor i cześć,

nie łowić przyszłego męża kokieterią i zalotnością” – zalecano w jednym z artyku-

łów „Młodzieży Katolickiej”

Silnie akcentowano dezaprobatę wobec aspiracji zawodowych kobiet. Żeby dzie-

ci mogły mieć zapewnioną właściwą opiekę kobieta nie powinna pracować, powin-

na strzec ogniska domowego. Na łamach lokalnego tygodnika społeczno-katolickie-

go „Ojczyzna” pisano, że „dobra żona i gospodyni musi być pracowita, gospodarna

i posłuszna mężowi”

Jako najbardziej odpowiednią pod względem wychowawczym uważano rodzinę

liczną, składającą się z kilkorga dzieci. Według informacji zamieszczanych w prasie

katolickiej najmniej kłopotów wychowawczych sprawiały dzieci z rodzin wielodziet-

nych. Pisano, że „błogosławieństwo Boże spływa na dom, w którym jest wiele dzieci

a rodziców którzy darzą licznym potomstwem społeczeństwo, Kościół i państwo jak-

że sowita nagroda czeka w niebie”

. Zwalczano natomiast wszelką propagandę na

rzecz świadomego macierzyństwa i prawa kobiet do rozwodów. „Gość Niedzielny”

z 1934 r. przestrzegał, że „Episkopat z całą stanowczością potępia poradnie świado-

mego macierzyństwa”

Model religijnej koncepcji małżeństwa zakładał, że związek małżeński jest po-

wołany przede wszystkim w celu prokreacji. Jest węzłem dozgonnym obwarowanym

nakazem wierności. W zamieszczonych w 1920 r. na łamach „Kieleckiego Przeglą-

du Diecezjalnego” wskazówkach dotyczących życia małżeńskiego podkreślano:

Popęd płciowy może być użyty tylko do celów rozmnażania i ma się ograniczyć do jednego

nierozerwalnego małżeństwa. Wszelkie inne zaspokojenie popędu płciowego, czy to przed

małżeństwem lub poza nim, jak również korzystanie z małżeństwa, które wyłącza potomstwo

lub mu zapobiega jest grzechem ciężkim

J. Roztworowski,

Istota macierzyństwa w pojęciu katolickim,

Rodzina. Pamiętnik I Kato-

lickiego Studium o Rodzinie w Poznaniu w dniach 2–6 września 1935 roku. Studia Katolickie,

red.

ks. S. Bross, Poznań 1936, s. 42–50.

Dosyć o Janku, teraz o Janinie, „Młodzież Katolicka” 1933, nr 10, s. 1–2.

Zalety dobrej gospodyni, „Ojczyzna” 1930, nr 3, s. 2.

Ks. Wądołowski, Duszpasterz wobec praktyk neomaltuzjańskich, „Wiadomości Archidiecezjalne

Warszawskie” 1927, nr 2, s. 360.

„Gość Niedzielny” 1934, nr 2, s. 295.

Zasady moralne w zagadnieniach seksualnych,

„Kielecki Przegląd Diecezjalny” 1920, nr 25,

s. 4.

RODZINA MAŁOMIASTECZKOWA W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

149

Brak potomstwa w opinii społecznej uznawano za brak opieki i błogosławieństwa Bo-

żego. W społeczności katolickiej nie stanowiło to podstawy do unieważnienia

związku małżeńskiego. W 1929 r. biskupi polscy w naukach do wiernych przypo-

minali, że „małżeństwo nie może być unieważnione ani z powodu niewierności, ani

z powodu odpadnięcia od wiary katolickiej, lecz rozrywa się przez śmierć jednej

strony”

W tradycyjnych małomiasteczkowych społecznościach żydowskich przeważali

ortodoksi. W religii judaistycznej większość norm i obyczajów religijnych zawarto

w Biblii i Talmudzie, gdzie zachowanie człowieka regulowane jest od urodzenia aż do

śmierci. Wszystkie religijne obrzędy i nakazy odnoszące się do wspólnoty żydow-

skiej były przekazywane przez rodzinę. To, co z Żyda czyniło Żyda, powstawało

w rodzinie i dzięki niej istniało. „Rodzina jest jak stos kamieni. Gdy zabierzesz je-

den kamień, może rozpaść się cała struktura”. Tak widzi Talmud więzy między po-

szczególnymi członkami rodziny i całą wspólnotą

. Więzi rodzinne miały szczególne

znaczenie. Sławny przodek był przedmiotem dumy, hańba rzucała cień na wiele po-

koleń. Starców szanowano i troszczono się o nich, dzieci hołubiono widząc w nich

nadzieję na przyszłość

Uprzywilejowaną płeć stanowili mężczyźni. To oni mieli monopol na autorytet

i władzę. Tradycyjni pobożni Żydzi uważali kobietę za osobę stojącą niżej od męż-

czyzny. W modlitwie porannej, którą każdy bogobojny Żyd odmawiał, były słowa:

„bądź błogosławiony Boże nasz, królu świata, za to żeś mnie nie stworzył kobietą”;

w modlitewnikach przeznaczonych dla kobiet słowa te brzmiały: „bądź błogosławio-

ny Boże nasz, królu świata, za to, żeś mnie stworzył według swojej woli”

Ideałem kobiety w tradycyjnej rodzinie żydowskiej była cicha, skromna nie-

wiasta, stróż domowego ogniska, bezbłędnie realizująca zalecenia religijne, z któ-

rych bardzo wiele odnosiło się do prowadzenia domu. Winna ona być nie tylko

dobrym administratorem domu, posłuszną mężowi, ale też powinna stwarzać odpo-

wiednią atmosferę i warunki pozwalające mężowi na studiowanie Tory i Talmudu.

W praktyce oznaczało to niejednokrotnie konieczność przejmowania obowiązków

związanych z utrzymaniem rodziny. Podczas gdy mąż przesiadywał w bóżnicy lub

opuszczał dom, by na dworze cadyka zgłębiać tajniki wiedzy religijnej, żona prowa-

dziła interesy. Ze wspomnień Ireny Kowalskiej i Idy Merżan dowiadujemy się, że

często faktyczną żywicielką rodziny była kobieta:

Do niej poza, rzecz jasna, rodzeniem dzieci należało staranie się o środki na ich utrzymanie.

Jej mąż a nasz pradziad zajmował się głównie studiowaniem Talmudu i jego komentarzy.

O małżeństwie – biskupi polscy duchowieństwu i wiernym, „Miesięcznik Kościelny dla Archi-

diecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej” 1929, nr 3, s. 28.

C. Kugelman, Di Iidysze Miszpoche (Rodzina żydowska), „Powiększenie” 1990, nr 1–4, s. 135.

N. de Lange, Świat żydowski, Warszawa 1996, s. 92–93.

Wychowanie w środowisku małomiasteczkowym, red. Z. Mysłakowski, Warszawa–Lwów 1934,

s. 196.

150

REgINA RENZ

Cieszył się dużym uznaniem starszyzny [...]. Był poważany jako znawca Pisma Świętego, lecz

sprawy bytowe rodziny leżały w gestii jego żony

Wśród małomiasteczkowej społeczności żydowskiej bogobojny Żyd cieszył się

uznaniem, a kobieta żydowska zazwyczaj z pokorą znosiła swój los. Natomiast do

tradycyjnego modelu rodziny żydowskiej krytyczny stosunek miała inteligencja. Pu-

blicyści i pisarze negatywnie oceniali sytuację, w której kobieta musiała utrzymy-

wać rodzinę.

W mało ruchliwych, powoli zmieniających się społecznościach małomiastecz-

kowych, małżeństwa zawierane były zwykle w ramach jednego kręgu społecznego,

jednej klasy, tego samego jednolitego pod względem kulturowym środowiska. Mał-

żeństwa mieszane pod względem klasowym czy też narodowościowym spotykały się

wciąż z oporami i negatywną etykietą mezaliansu. Życie w małym mieście stwarzało

zresztą niewiele okazji do takich małżeństw. Zbigniew Gruda z Pińczowa wspomina:

Małżeństwa młodych z dwóch sfer, nie mówiąc już o polsko-żydowskich, były niezmiernie

rzadkie i traktowane zawsze jako mezalians i to obustronny. Małżeństwa obywateli z chłopami

prawie nie istniały. Ja znam tylko jedno. Obywatel K. z Mirowa (dzielnica Pińczowa) ożenił

się z panną z Młodzaw i zamieszkał w gospodarstwie żony, lecz mimo że młodzi kochali się,

byli zgodnym małżeństwem, dochowali się synów i córek, to do końca żyli obok siebie. K. na

co dzień stał się wieśniakiem, chodził boso za pługiem, kosił, woził gnój, na niedzielę jednak

przebierał się w tużurek, nakładał maciejówkę i rano już był na mszy w mirowskim klasztorze,

a cały dzień spędzał u rodziny w Pińczowie

Do małżeństw między Polakami a Żydami dochodziło sporadycznie, wchodziła

tu w rachubę zmiana religii, obyczajów, nie bez znaczenia była też presja najbliż-

szego otoczenia. Zbigniew Lesisz pisze, że kiedy w Zwoleniu młoda para polsko-

-żydowska potajemnie opuściła miasteczko i zawarła związek małżeński w Wilnie,

to rodzina żydowska wyrzekła się córki. Odprawiono modły jak po osobie zmarłej

Ustalony model religijnego małżeństwa i rodziny, dawniej niepodawany w wąt-

pliwość, a co najwyżej nierealizowany konsekwentnie, bywał w okresie między-

wojennym w różnych elementach rewidowany. Wobec mnożących się trudności

rodzinnych, stagnacji gospodarczej małych miast, wielodzietność rodzin musiała

skłaniać ku refleksjom. Co odważniejsi małżonkowie usiłowali ograniczyć ilość

potomstwa. W latach międzywojennych widoczne jest wyraźne zmniejszenie licz-

by dzieci w rodzinie. Z obliczeń Jerzego Zdzisława Holzera dotyczących płodności

kobiet w pierwszej połowie XX w. wynika, że przeciętnie na kobietę w ciągu okresu

rozrodczego (15–49 lat) przypadało: w latach 1900/1901 – 6,2 dzieci; 1931/1932 –

3,5; 1950/1951 – 3,7 (tzw. współczynnik dzietności). Autor zwraca również uwagę

I. Kowalska, I. Merżan, Rottenbergowie znad Buga, Warszawa 1989, s. 21.

Z. Gruda, Miasteczko nad Nidą, w: Pińczów i jego szkoły w dziejach, red. J. Wyrozumski, War-

szawa 1979, s. 269.

Z. Lesisz, O Żydach zwoleńskich i nie tylko, Zwoleń 1988, s. 82, mps.

RODZINA MAŁOMIASTECZKOWA W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

151

na różnice w płodności kobiet zamieszkujących miasta i wsie. Współczynnik dziet-

ności w 1931/1932 wynosił dla miast 2,2, a dla wsi 4,1

Jeżeli chodzi o wielkość rodziny to nie dysponujemy w pełni miarodajnymi da-

nymi. Dane spisów powszechnych z 1921 i 1931 r. zawierają tylko informacje o li-

czebności gospodarstw domowych. Niestety, nie można na podstawie tych danych

stwierdzić, czy w ramach gospodarstw domowych mieszkała tylko rodzina czy też

i inne osoby z nią spokrewnione, np. wychowankowie, pracownice domowe, ter-

minatorzy, praktykanci itp. Według danych z 1931 r. w województwie kieleckim

przeciętna liczba osób w małomiasteczkowym gospodarstwie domowym wynosiła

u Polaków 4 osoby, a u Żydów 5 osób. Dane dotyczące ludności wyznania mojże-

szowego znajdują potwierdzenie w materiałach gmin wyznaniowych żydowskich,

z których wynika, że w małych miastach województwa kieleckiego przeciętna rodzi-

na żydowska składała się z 5–6 osób

Sfera małżeńsko-rodzinna jest tą dziedziną życia społecznego, w której najłatwiej

zauważa się rozbieżności między uznawanymi teoretycznie normami a ich praktycz-

ną realizacją. Dla diecezji kieleckiej zachowała się ankieta dotycząca moralności

rodzinnej parafian z lat 1920–1929. Obejmowała ona parafie siedmiu powiatów wo-

jewództwa kieleckiego (jędrzejowskiego, kieleckiego, miechowskiego, olkuskiego,

pińczowskiego, stopnickiego i włoszczowskiego). Duchowni udzielali w niej od-

powiedzi na następujące pytania: czy idzie propaganda za unikaniem potomstwa

i w jakich formach; czy słyszy się o praktykach procurationis abortus; czy znajdują

się w parafii rozbite małżeństwa – ile i z jakich powodów; czy zdarzają się wypadki

życia na wiarę – reakcja opinii społecznej i podejmowane środki zaradcze

Z informacji zamieszczonych w tej ankiecie wynika, że w okresie międzywojen-

nym kościelne zakazy kontroli i planowania urodzeń nie były powszechnie akcepto-

wane. Księża dosyć często podkreślali, że „dostrzega się unikanie potomstwa w formie

nieprawidłowych stosunków”. Można przytoczyć tutaj kilka dosłownych wypowiedzi.

Proboszcz z Buska-Zdroju pisał, że „dążenie do unikania potomstwa widoczne jest nie

tylko u inteligencji ale i między ludem, powodem jest obawa przed ciężarami i obo-

wiązkami macierzyńskimi, przed utratą dobrej linii, wreszcie ciężkie warunki ekono-

miczne”

. Ksiądz dziekan ze Słomnik ubolewał: „dzieci nieślubnych w ostatnich

pięciu latach prawie nie ma, chyba że jakaś nędzota w najwyższym stopniu do po-

rodu dopuści”

. Proboszcz z Włoszczowej źródła zła w tym zakresie dopatrywał się

J.Z. Holzer, Przyczynek do analizy rodności i płodności kobiet w latach 1950–1960, „Statystyka

Polski” 1962, s. 65; tenże, Demografia, Warszawa 1980, s. 188, 265.

„Statystyka Polski”, seria C, z. 86. Drugi powszechny spis ludności z dnia 9 XII 1931 r. Wo-

jewództwo kieleckie, Warszawa 1938, tab. 15; Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej: APK), Urząd

Wojewódzki Kielecki 1918–1939 (dalej: UWK I), sygn. 3354. Stan majątkowy gmin wyznaniowych

żydowskich woj. kieleckiego na dzień 1 I 1938 r.

Archiwum Diecezjalne w Kielcach (dalej: ADK), Akta Kurialne Ogólne, sygn. OD-17/4, k. 1.

Tamże, k. 29.

Tamże, k. 121.

Plik z chomika:

innocent5

Rodzina małomiasteczkowa w okresie międzywojennym (na przykładzie Kielecczyzny)_Renz,R.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: