Barbara Ostafinska Molik Ewa Wysocka Style wychowania w rodzinie.pdf

(210 KB) Pobierz
Barbara Ostafińska-Molik
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Ewa Wysocka
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Style wychowania w rodzinie pochodzenia
w percepcji młodzieży gimnazjalnej i ich znaczenie rozwojowe
– próba teoretycznej i empirycznej egzemplifikacji
Jeżeli jestem, ponieważ jestem sobą i ty jesteś,
ponieważ jesteś tobą, to ja jestem i ty jesteś.
Ale jeżeli jestem, ponieważ ty jesteś tobą, a ty jesteś,
ponieważ ja jestem sobą, to nie ma ani mnie, ani ciebie
(Rabbi Mendel, za: Bradshaw, 1994, s. 58)
Relacje i więzi wewnątrzrodzinne i ich mechanizmy są ważnym wskaźnikiem oceny funkcjonowania
rodziny i stosowanych w niej metod wychowawczych, które można ująć w kategoriach stylów wychowania –
Wprowadzenie
Autorki dokonują teoretycznej i empirycznej analizy stylów wychowania w rodzinie, uwzględniając ich cha-
rakterystykę i konsekwencje rozwojowe. Badania empiryczne prowadzone były wśród adolescentów
(młodzieży gimnazjalnej) i dotyczyły percepcji stylów wychowania preferowanych przez rodziców (ujęcie
subiektywne). Stwierdzono, że w rodzinach badanej młodzieży dominują: styl demokratyczny oraz liberalny
kochający, zaś rzadko występują style: autokratyczny i liberalny niekochający. Potwierdzono także, że role
rodzicielskie (matki i ojca) różnicują preferowane style wychowania: matki częściej preferują styl demokratyczny
oraz liberalny kochający, zaś ojcowie – liberalny niekochający. Nie stwierdzono różnic determinowanych rolą
rodzicielską w zakresie stylu autokratycznego. Analizy potwierdziły wysoki poziom zgodności stylów wycho-
wania preferowanych przez rodziców, co najsilniej ujawnia się w odniesieniu do stylu demokratycznego
i liberalnego niekochającego, nieco słabiej w odniesieniu do stylu autokratycznego, zaś największa niezgodność
wystąpiła w stylu liberalnym kochającym.
Słowa kluczowe:
rodzina, dorastający, percepcja, styl wychowania w rodzinie
213
stanowiących jednocześnie czynnik prawidłowego rozwoju jednostki vs. zaburzeń w jej funkcjonowaniu. Stosunki
rodzinne mają swoją specyfikę, ale jednocześnie wyznaczane są przez te same typy zależności, jakie występują
w innych układach społecznych. Zbigniew Zaborowski (1976, s. 16), charakteryzując stosunki międzyludzkie,
wskazuje na różne formy zależności między ludźmi (w relacjach społecznych), takich jak: 1) zależność oparta
na kontroli i władzy; 2) zależność oparta na nagrodach i karach; 3) zależność informacyjna; 4) zależność psy-
chologiczna (postawy, uczucia, oceny, wzajemna atrakcyjność, autorytet). Wszystkie formy wskazanych za-
leżności społecznych występują także w rodzinie, mając znaczenie wychowawcze oraz wyznaczając specyfikę
ról rodzinnych, sposobów wzajemnego oddziaływania oraz przekonania o specyfice i jakości owych relacji (styl
wychowania). Rodzina to jednak specyficzny układ społeczny, stopniowo i w sposób naturalny podlegający
przeobrażeniom, z uwagi na fakt, że partnerzy relacji dostosowują się do siebie nawzajem (rodzina jest układem
dynamicznym, dostosowującym się do właściwości rozwojowych swych członków – „zmieniamy się wraz
z rodzinami, rodzina zmienia się wraz z nami”).
Rodzina, pełniąc swe podstawowe funkcje: wychowania i socjalizacji, realizuje je, wykorzystując różne „środ-
ki oddziaływania wychowawczego”, co odzwierciedla się w stylach wychowania preferowanych przez rodziców.
Większość koncepcji opisujących relacje rodzinne w aspekcie oddziaływania wychowawczego ujmuje styl
wychowania w kategoriach poznawczych (system przekonań) i behawioralnych (wynikające z przekonań dzia-
łania i zachowania rodziców). Przekonania te wyznaczają dobór i stosowanie specyficznych środków wycho-
wawczych, realizujących się w określonych zachowaniach rodzica względem dziecka. Styl oddziaływania
wychowawczego rodziny stanowi zaś „pochodną” i „wypadkową” sposobów i metod oddziaływania na dziecko
wszystkich członków rodziny (Ryś, 2001, s. 17; Przetacznik-Gierowska, Włodarski, 2002, s. 128-130), co
jest szczególnie istotne w ujęciu systemowym, ale też jest przyjmowane w innych koncepcjach rodziny i wy-
chowania w rodzinie. Ponadto w większości nowszych koncepcji podkreśla się znaczenie – nie tyle realnych
sposobów oddziaływania rodziny na dziecko – ale sposobu ich postrzegania przez podmiot oddziaływań
wychowawczych, co powoduje przyjęcie perspektywy badania stylów wychowania rodzicielskiego w percepcji
i doświadczeniach dziecka (Czabała, 1988; Plopa, 2003). Realnie bowiem oddziałuje na rozwój i zachowania
jednostki to, w jaki sposób postrzega ona świat (tu cechy i zachowania rodziców), a nie jaki on jest rzeczywiście
(cechy postrzegane przez badacza lub deklarowane przez rodzica).
Style wychowania w rodzinie – analiza teoretyczna
ii. Z BAdAŃ
O stylu wychowania możemy mówić w sensie ogólnym jako o swoistym wyznaczniku jakości środowiska
rodzinnego, wówczas wskazuje się, że każda rodzina ma swój niepowtarzalny, indywidualny, czyli swoisty
dla siebie styl, określający sposób życia wewnątrz rodziny, sposób wyrażania uczuć, „dyscyplinowania” swoich
członków, wyobrażenia o naturze wzajemnych relacji, sposobach okazywania sobie wzajemnego zrozumienia,
komunikowania się oraz stosunku do świata społecznego poza rodziną. Prosto określa styl wychowania w ro-
dzinie hanna Liberska (2007, s. 56) jako naturalne oddziaływanie rodzica na dziecko, odzwierciedlające
jakość i charakter wywieranego wpływu na psychikę dziecka (i w efekcie jego zachowanie). Styl wychowania
214
obejmuje zawsze sposób kontrolowania, jakość i typ udzielanego wsparcia rozwojowego, stosowane kary
i nagrody w celu osiągania założonych efektów wychowawczych, ilość czasu poświęcanego dziecku, a także
sposób podejmowania decyzji dotyczących dziecka, czy też specyfiki norm i zasad rodzinnych związanych
z podziałem obowiązków członków rodziny względem siebie oraz określaniem ról rodzinnych (Rostowska,
1995; harwas-Napierała, 2006; Napora, Kozerska, 2010). Ostatecznie zatem, styl wychowania wyznacza
określony, względnie trwały stosunek rodziców do dziecka (wychowawcy do wychowanka), stosowane przez
rodziców metody wychowania (ich postępowanie, zachowania) oraz wyraża się w sposobie egzekwowania
nałożonych na dziecko obowiązków i jednocześnie w poziomie respektowania jego praw. Jest to swoista kon-
cepcja wychowania, pochodna poglądów dotyczących natury rozwoju człowieka, sprawdzana i zwykle świadomie
realizowana w praktyce wychowawczej (Pluta, 1979, s. 44-45; Obuchowska, 2009, s. 6).
O stylu wychowania mówimy zatem w perspektywie zarówno jego przejawów (cechy i zachowania ro-
dziców), jak i efektów (konsekwencji rozwojowych dla dziecka), a także z uwzględnieniem jego relacyjności
i dynamizmu (przemian w toku rozwoju dziecka i rodziny, wyznaczanej także przez specyficzny układ zależ-
ności), co sygnalizuje Ryszard Praszkier (1988), wskazując, że styl wychowania to określony sposób, który
rodzice stosują w celu kształtowania osobowości własnego dziecka, co wiąże się ze świadomością jego celu
i sposobu działania pozwalającego ten cel osiągnąć. dobre wychowanie polega zawsze na łączeniu różnych
orientacji wychowawczych, zależnie od osobowości, poglądów i preferencji rodziców oraz ich poczucia, że rea-
lizują świadomie własną koncepcję wychowania, nie narzuconą z zewnątrz. Najważniejsze kryterium wyod-
rębnienia stylów wychowania stanowi charakter relacji między wychowującymi i wychowankami, co powoduje,
że ich klasyfikacji dokonujemy wedle kryteriów dlań pochodnych:
wymiar stosunku emocjonalnego
rodzica
do dziecka, wyznaczany poziomem zainteresowania potrzebami psychofizycznymi dziecka i rodzajem okazy-
wanych mu uczuć;
wymiar kontroli,
określany bądź przez jej nadmiar wskaźnikowany (1) stałą obecnością
rodzica, przesadną dbałością o bezpieczeństwo dziecka, ścisłą kontrolą nad jego czynnościami; (2) poprzez
właściwy poziom kontroli, oparty na wzajemnym zaufaniu i dawanej dziecku rozumnej swobodzie; (3) do nie-
dostatku kontroli, co określa brak zainteresowania jego czynnościami i dokonywanymi wyborami (Borecka-
-Biernat, 2006; Przetacznik-Gierowska, Włodarski, 2002; Przetacznikowa, Makieło-Jarża, 1979).
Pierwsze badania (za: Borecka-Biernat, 1992, 2006; por. Zielińska, 2012) nad stylami wychowania
były prowadzone przez Kurta Lewina, Rona Lippitta i Roberta K. White’a (1939), którzy wyróżnili trzy pod-
stawowe style: autokratyczny, demokratyczny i liberalny (laissez
faire),
rozszerzone później o styl niekonsek-
wentny. diana Baumrind (1966, s. 889, por. 1967, 1971, 1973, 1991) wyróżniła 3 style wychowawcze:
permisywny (liberalny, przywalający, oparty na miłości i pozytywnych więziach emocjonalnych, ograniczonej
kontroli, niestawianiu wymagań, niekonsekwencji, braniu pod uwagę opinii dziecka, niskich kompetencjach
komunikacyjnych rodziców – „wychowanie bezstresowe”), autorytatywny (demokratyczny, oparty na ciepłym
i okazywanym stosunku emocjonalnym, powiązany z kontrolą, ale z poszanowaniem pragnień dziecka, oraz
wymaganiami ukierunkowanymi na osiągnięcia, ustalonych jasnych regułach, rzeczywistym autorytecie popartym
racjonalną argumentacją – „wychowanie racjonalne”) i autorytarny (oparty na sile, posłuszeństwie, surowości
i dystansie wobec dziecka, braku pochwał, braku pytania o opinię dziecka, nadmiernych wymaganiach i kontroli
Barbara Ostafińska-Molik, Ewa Wysocka: Style wychowania w rodzinie pochodzenia w percepcji młodzieży…
215
– „wychowanie konserwatywne”). Eleanor Emmons Maccoby i John A. Martin (1983; por. Maccoby, 1992)
dodali do tego styl odtrącająco-zaniedbujący (brak zaangażowania rodziców, brak czułości i wymagań, brak
wsparcia, także informacyjnego – „wychowanie niekonsekwentne”). Autorzy dokonali charakterystyki stylów
z uwzględnieniem wymiarów: kontroli, troski, jasności komunikacji, dojrzałości wymagań. Earl S. Schaefer
(1959) wyróżnił podobne style, kierując się dwoma wymiarami relacji rodzicielskich: ciepło i wrogość (kon-
centracja na dziecku o różnej charakterystyce) oraz permisywność (brak kontroli i wymagań) i restrykcyjność
(nadmierna kontrola i wymagania). Autor posłużył się jedynie nieco innym nazewnictwem, wyróżniając style:
demokratyczny, pobłażliwy (ciepło, permisywność), zaniedbujący (wrogość, permisywność), nadopiekuńczy,
autorytatywny (ciepło, restrykcyjność) oraz autorytarny (wrogość, restrykcyjność). Niezależnie od różnic
w nazewnictwie stylów wychowania mają one następującą charakterystykę (Baumrind, 1966, 1967, 1971,
1973, 1991; Maccoby, Martin, 1983; Maccoby, 1992; Filipiak, 2002; Schaefer, 1959; 2006):
Styl autorytarny:
kontrolowanie zachowań i postaw dzieci. Wychowanie odrzucające, niewrażliwe, wymagające,
kontrolujące, skoncentrowane na rodzicu.
Zachowania rodziców:
chłód emocjonalny, kontrola zachowań i postaw
dzieci, podporządkowanie ścisłym regułom oraz posłuszeństwo, szacunek dla autorytetu, tradycji i ciężkiej pracy
jako wartości priorytetowe. Metodą wychowania jest kara i brak dyskusji o przyjętych standardach. Rodzice
izolują się, kontrolują, stawiają wymagania, nie okazują uczuć.
Zachowania i cechy dzieci:
niezadowolenie, wy-
cofanie, nieufność, zmienność nastrojów, agresja wobec rówieśników, nieposłuszeństwo, brak spontaniczności,
niesamodzielność, brak ciekawości świata i motywacji osiągnięć, niskie poczucie własnej wartości.
Styl autorytatywny:
kierowanie aktywnością dzieci przez ustalanie reguł i standardów, przy jednoczesnym dys-
kutowaniu z dzieckiem na temat ich uzasadnień. Wychowanie akceptujące, wrażliwe, skoncentrowane
na dziecku, ale konsekwentne, wymagające i kontrolujące.
Zachowania rodziców:
rodzice ustalają standardy
i zasady, są kochający i konsekwentni, szanują decyzje dzieci, oczekują od nich zachowań odpowiednich do wie-
ku i zdolności, respektują opinię dziecka, wyjaśniają swoje decyzje.
Zachowania i cechy dzieci:
dziecko jest
niezależne, asertywne, towarzyskie, współpracujące z rodzicami, zadowolone, nastawione na sukcesy, samokon-
trolujące się, eksplorujące, wytrwałe, ufne we własne siły, przejawia gotowość do podejmowania ryzyka.
Styl permisywny:
wychowanie bezstresowe, akceptujące, wrażliwe, skoncentrowane na dziecku, ale niewy-
magające i niekontrolujące.
Zachowania rodziców:
swoboda, akceptacja i gotowość do rozmowy, niemal żadnych
oczekiwań i wymagań, przyzwolenie na kierowanie własnym zachowaniem, rzadkie stosowanie kar, unikanie
sprawowania kontroli. Rodzice kochający, wrażliwi.
Zachowania i cechy dzieci:
dziecko nie ufa we własne siły,
jest zadowolone i pozytywne, ale niedojrzałe, brak kontroli impulsów, brak dojrzałości społecznej.
Styl odrzucająco-zaniedbujący:
wychowanie niewymagające, niekontrolujące, odrzucające, niewrażliwe,
skoncentrowane na rodzicu.
Zachowania rodziców:
rodzice narzucają nieliczne ograniczenia, poświęcają nie-
wiele zainteresowania i wsparcia dziecku, zainteresowani są własną aktywnością, unikają komunikacji dwu-
stronnej, nie są zaangażowani w sprawy dzieci.
Zachowania i cechy dzieci:
nie uczestniczą aktywnie
i efektywnie w zabawie, nieposłuszne, nadmiernie wymagające, przejawiają tendencje do zmiany nastroju,
trudności z koncentracją, cechuje je niski próg pobudzenia i słaba kontrola emocjonalna.
ii. Z BAdAŃ
W klasycznym ujęciu wskazuje się na trzy główne style wychowania, a więc: styl demokratyczny, auto-
kratyczny (surowy i życzliwy) oraz liberalny (kochający i obojętny) oraz dodatkowo styl niekonsekwentny.
216
Mają one różne charakterystyki w zakresie podstawowych cech rodziny, charakteru relacji i zależności między
poszczególnymi członkami rodziny, następnie sposobów oddziaływania, a także preferowanych metod wycho-
wawczych, wynikających z przekonań na temat jednostki ludzkiej i mechanizmów jej rozwoju (Ryś, 2001).
Styl autokratyczny:
charakterystyczny dla rodzin patriarchalnych, konserwatywnych, w których autorytet ma
charakter formalny, zaś zwykle określany jest jako autorytet przemocy lub nadmiernego pedantyzmu. Wza-
jemne relacje określone są przez dystans, ewokujący kontakty o charakterze formalnym, pozbawione uczuć
i dbałości o potrzeby psychospołeczne dziecka, jego zainteresowania, motywy działania, zasoby i naturalne
deficyty. Jest to rodzina władzy, którą w sposób formalny sprawują rodzice, ferując zakazy i nakazy, w sposób
zwykle pozbawiony argumentacji, która nie jest uznawana za konieczną, czy nawet potrzebną; wymagają
bezwzględnej karności i posłuszeństwa, podporządkowania się rodzicom (zwłaszcza kulturowo „wyposażo-
nemu” we władzę ojcu). Rodziców charakteryzuje brak tolerancji – uznają jedynie racje własne i nie tolerują
jakiegokolwiek sprzeciwu ze strony dziecka, zaś wszelkie przejawy nieposłuszeństwa są surowo karane.
dziecko w takiej atmosferze rodzinnej żyje w ciągłym napięciu, cechuje je nadmierna – ale zwykle pozorna
– zależność i uległość wobec rodziców, bądź w sytuacjach „granicznych” – buntowniczość i opór wobec ich
wymagań. Konsekwencją formalnego narzucania własnego autorytetu jest brak internalizacji norm i wartości
proponowanych przez rodziców, stąd może pojawiać się także egocentryzm i egoizm w działaniu dziecka,
które łamie niewygodne dla siebie zasady w sytuacjach braku kontroli zewnętrznej (rodzicielskiej). Można
powiedzieć, że wychowanie jest tu nieskuteczne, bowiem nie prowadzi do internalizacji systemu aksjonor-
matywnego proponowanego przez rodziców, ale niepopartego racjonalną argumentacją i emocjonalną więzią
z rodzicem (brak podstaw do identyfikacji z rodzicem). Szczególnie widoczne jest to wśród adolescentów,
których cechą rozwojową jest bunt służący indywidualnej kreacji. Styl autokratyczny nie jest jednorodny
(surowy – określany przez ścisły nadzór, ostre represje i stawianie nadmiernych wobec możliwości dziecka
wymagań, formalizm i brak okazywania miłości; życzliwy – określany przez racjonalne ograniczanie swobody,
konsekwentne stawianie wymagań, ale dostosowanych do możliwości rozwojowych dziecka, w połączeniu
z okazywaniem pozytywnych uczuć i troską o dobro dziecka). Jest to styl, głównie jego odmiana „życzliwa”,
funkcjonalnie powiązany z wczesnym dzieciństwem, gdzie jest on zgodny z potrzebami rozwojowymi dziecka
(łobocki, 2005, s. 313).
Styl liberalny:
oparty na całkowitej swobodzie dziecka, stąd przypominający wychowanie niekonsekwentne,
lub ingerowanie w sprawy dziecka i jego postępowanie w sposób okazjonalny. Polega na niemal całkowitym
pozostawieniu dziecka samemu sobie, niewtrącaniu się w jego sprawy, co powoduje nierzadko także tolero-
wanie zachowań antyspołecznych. Cechuje go brak kontroli i opieki ze strony rodziców, pobłażliwość i nad-
mierna uległość w stosunku do dziecka, związana ze spełnianiem jego wszelkich zachcianek. Zwykle to
dziecko kieruje rodzicami, korzystając z nadmiernej swobody i przywilejów. Powoduje to, że efektem wycho-
wania jest ukształtowanie wysokiego poczucia własnej wartości (często nieadekwatnego), ale także postaw
egoistycznych, egocentrycznych, wewnętrznego niezdyscyplinowania, braku wytrwałości w działaniu, braku
odporności psychicznej. Jak wskazuje Mieczysław łobocki (2005, s. 313), dziecko zajmuje tu najwyższą
pozycję w rodzinie, zaś styl ten stwarza warunki do swobodnej aktywności oraz spontaniczności dziecka, ale
ukształtowane przez rodzicielskie wychowanie cechy powodują, że z trudem przystosowuje się do wymagań
grupy rówieśniczej, gdyż nie posiada zdolności do współpracy.
Barbara Ostafińska-Molik, Ewa Wysocka: Style wychowania w rodzinie pochodzenia w percepcji młodzieży…
217

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin