Zarys dziejów osadnictwa na Mazurach _Białuński,G.pdf

(1790 KB) Pobierz
Echa Przeszłości XX/1, 2019
ISSN 1509–9873
DOI 10.31648/ep.4842
Grzegorz Białuński
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Zarys dziejów osadnictwa na Mazurach
1
Streszczenie:
W artykule autor omawia dzieje osadnictwa na Mazurach (południowo-wschodniej czę-
ści ziem pruskich). Począwszy od kolonizacji w czasach zakonu krzyżackiego i Prus Książęcych, po
przemiany osadnicze po zakończeniu drugiej wojny światowej. Początkowo decydujące znaczenie miała
migracja polskojęzycznych osadników z sąsiedniego Mazowsza. Od XVIII w. z wolna rosło znaczenie
języka niemieckiego. W 1945 r. Mazury włączono do państwa polskiego, nastąpiła prawie całkowita
wymiana mieszkańców.
Słowa kluczowe:
osadnictwo, Mazury
Początki osadnictwa
W okresie przedkrzyżackim rejon ten zamieszkiwały plemiona pruskie. Śladów ich
osadnictwa pozostało niewiele, bo w zasadzie są nimi tylko grodziska i nazewnictwo.
Stało się tak dlatego, że Krzyżacy po podboju doprowadzili do wyludnienia tego obszaru
i wręcz nazwali go wielką puszczą (Grosse
Wildnis).
Kolonizacja krzyżacka początkowo
rozwijała się tylko w zachodniej części ich nowego władztwa
2
. Na Mazurach rozpoczęła
się ona w drugiej połowie XIV w., nieco wcześniej tylko w rejonie Działdowa i Nidzicy.
Do 1410 r. procesami kolonizacyjnymi zostały objęte rejony Szczytna i Szestna, zapo-
czątkowano również kolonizację rejonu Rynu i Giżycka, pustkę stanowiły natomiast oko-
lice zamków w Piszu (1346) i późno powstałego w Ełku (ok. 1398 r.). O postępujących
sukcesach osadnictwa świadczą pierwsze lokacje miast: Działdowa 1344, Kętrzyna 1357,
Nidzicy 1381, Pasymia 1386, Mrągowa 1404–1407 i Srokowa 1405. Osad wiejskich po-
Artykuł stanowi nieco zmienioną wersję artykułu zamieszczonego w pracy:
Mazurzy. Historia, osad-
nictwo, religia, cmentarze,
pod red. Sławomira Sobotki. W pracy opierano się na wcześniejszych artykułach
autora, zob. bibliografia.
2
W. Kuhn,
Geschichte der Deutschen Ostsiedlung in der Neuzeit,
Bd. 1–2, Köln-Graz 1955–1957.
1
336
Grzegorz Białuński
wstało odpowiednio – 25 przy zamku w Szczytnie, 23 przy Szestnie, 4 przy Węgorze-
wie i po 3 osady przy zamkach giżyckim i ryńskim. Zwraca uwagę wielka przewaga
dóbr służebnych (Dienstgüter), czyli małych dóbr quasi-rycerskich należących do tzw.
wolnych (Freie) zobowiązanych do służby wojskowej nad chłopskimi wsiami czynszo-
wymi. Wynikało to z ogólnego zapotrzebowania nowego państwa na powinności obron-
ne mieszkańców. Pierwotnie nie było zróżnicowania właścicieli takich dóbr na wolnych
i szlachtę, choć od samego początku nie był to stan jednolity. Wyróżniano więc pospoli-
tych wolnych (gemeyne
Freie)
oraz rycerstwo i ludzi szlachetnych (Ritter,
Erbarleute).
Pierwsza grupa, zdecydowanie większa, dała później podstawę wolnym lub też tzw. ma-
łym wolnym (kleine
Freie),
zaś druga grupa dała podstawę szlachcie (Adel) i tzw. dużym
wolnym (grosse
Freie)
3
.
W momencie, gdy procesy osadnicze objęły Mazury, w państwie krzyżackim zmalał
napływ Niemców i ich udział w tych procesach. Szczególnie uwidoczniło się to wła-
śnie na Mazurach. Spośród trzech elementów etnicznych uczestniczących w kolonizacji
Mazur Niemcy byli najmniej liczni. W rejonie Szczytna stosunek Polaków do Prusów
i Niemców przedstawiał się w tym czasie mniej więcej jak 3:5:2. W badaniach proku-
ratorii ryńskiej i giżyckiej stwierdzono występowanie najczęściej ludności pochodzenia
pruskiego, w części autochtonicznej, w części przybyłej tutaj w wyniku kolonizacji we-
wnętrznej. Polacy byli widoczni rejonie Mazur Zachodnich (Oberland), słabiej natomiast
dalej na wschód. Osadnicy polscy przybywali z ziemi chełmińskiej i Mazowsza. Przy
zamku szczycieńskim i piskim byli to najpierw bartnicy, którzy penetrowali puszczę,
a następnie zakładali pierwsze osady. Osadników z ziemi chełmińskiej spotykamy jednak
tylko na Mazurach Zachodnich
4
.
Po 1410 r. objęto kolonizacją również wschodnie Mazury i dotychczas zapomniane
obszary wokół zamków w Piszu i Ełku. Do 1466 r. powstało w poszczególnych prokurato-
riach – w szczycieńskiej 25 osad, szestneńskiej 9, piskiej aż 77, ełckiej 9, węgorzewskiej
11, ryńskiej 28 i giżyckiej 9 osad. O rozmachu kolonizacyjnym w części wschodniej Mazur
świadczy lokacja miast w Ełku 1435 i Piszu 1451. Lokacje okazały się jednak nieudane,
co pozwala przypuszczać, że napłynęło mniej osadników niż się spodziewano, zapewne
na przeszkodzie stanęła też wojna trzynastoletnia (1454–1466). Nadal przeważały
nadania dóbr służebnych dla wolnych, szczególnie widoczne w południowo-wschodniej
części Mazur. W prokuratorii piskiej do 1454 r. powstało aż 69 dóbr służebnych i tylko
Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo,
red. M. Biskup, R. Czaja, Warszawa
2008, s. 177–232; M. Biskup, G. Labuda,
Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Gospodarka-społeczeństwo-
-państwo-ideologia,
Gdańsk 1986, s. 288–296, 303–321, 448–456.
4
K. Górski,
Początki kolonizacji polskiej w Prusach,
Strażnica Zachodnia, R. 12, 1933, nr 4, s. 549–563;
K. Kasiske,
Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens im
östlichen
Preussen bis zum Jahre 1410,
Königs-
berg 1934; B. Jähnig,
Siedlungsgeschichte Masurens vom Mittelalter bis in die neuere Zeit,
w: idem,
Vorträge
und Forschungen zur Geschichte des Preuβenlandes und des Deutschen Ordens im Mittelalter. Ausgewählte
Beiträge zum 70. Geburtstag am 7. Oktober 2011,
hrsg. von H.J. und B. Kämpfert, Münster 2011, s. 366–378.
3
Zarys dziejów osadnictwa na Mazurach
337
6 wsi czynszowych, a w ryńskiej jedynie 3 wsie. Wsie czynszowe zamieszkiwali chłopi
zobowiązani do opłaty czynszu i wykonywania darmowej pracy w folwarkach krzyżac-
kich, tzw. szarwarku
5
.
Następowały wyraźne przemiany etniczne, przede wszystkim w relacji Polacy
– Prusowie, gdyż element niemiecki był nadal najsłabszy. Dla okolic Szczytna stosunek
Polaków, Prusów i Niemców wynosił wówczas 3:3:2. Element polski wyraźnie się po-
większył, choć był jeszcze równoważny z pruskim, ale jego rola i liczba ciągle rosła, gdy
tymczasem Prusów malała. Polacy zdobyli przewagę w południowych okręgach państwa
krzyżackiego i około 1450 r. stanowili już w rejonie Szczytna, Szestna i Pisza więk-
szość, o czym świadczy składana po polsku przysięga hołdownicza wielkiemu mistrzo-
wi Ludwikowi von Erlichshausenowi. Więcej wiemy o tej kolonizacji na przykładzie
konkretnych osadników na Mazurach, choćby rodów drobnoszlacheckich z Mazowsza
– Budzyńskich, Doliwów, Milewskich, Zaleskich, Bagińskich czy Czyprków, itd. Na-
dal w kolonizacji uczestniczył element pruski, widoczny też na wschodnich Mazurach.
Trudniej uchwytny w źródłach był element niemiecki. Prócz tych trzech nacji pojawiały
się sporadycznie inne – głównie w północno-wschodnich Mazurach – Rusini i Litwini
6
.
W czasie wojny trzynastoletniej ruch kolonizacyjny zamarł zupełnie, pierwsze osady
powstały dopiero w 1465 r. w prokuratorii piskiej. Po wojnie ruch osadniczy rozkwitał
głównie we wschodnich Mazurach, gdzie w kolejnych prokuratoriach powstało: w piskiej
38 osad (już 16 do 1471 r.), ełckiej aż 102, ryńskiej 27, giżyckiej 29. Słabsze osadnictwo
było w zachodniej i północnej części Mazur – w okolicach Szczytna powstały zaledwie
3 osady, Szestna 8, a Węgorzewa 4 osady. Kolonizacja objęła ostatnie rejony państwa
krzyżackiego, czyli wschodnią część prokuratorii giżyckiej, późniejsze starostwo stra-
duńskie (później oleckie), gdzie powstało od razu kilkadziesiąt osad (52)
7
.
W tym okresie powstało już więcej wsi czynszowych, choć ilościowo nadal prze-
ważały nadania dla wolnych. Chłopów czynszowych było jednak więcej liczbowo, gdyż
z reguły wsie składały się z kilkudziesięciu gospodarzy, a dobra służebne w najlepszym
razie z kilkunastu wolnych.
Nastąpiła wyraźna dominacja elementu polskiego, wynikająca z faktu napływu rze-
szy ludności mazowieckiej – chłopskiej, jak i drobnoszlacheckiej (w sumie szacuje się
napływ polskich osadników na około 25 tys.)
8
. Pod koniec istnienia państwa krzyżac-
K. Riel,
Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens in Preussen in der Zeit von 1410 – 1466,
Altpreus-
sische Forschungen, 1937, Jg. 14, s. 224–267.
6
G. Białuński,
Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początku XVIII wieku – staro-
stwo leckie (giżyckie) i ryńskie,
Olsztyn 1996.
7
G. Białuński,
Kolonizacja „Wielkiej Puszczy” (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie,
zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie),
Olsztyn 2002.
8
H. Wunder,
Siedlung und Bevölkerung im Ordensstaat, Herzogtum und Königreich Preussen (13.–
–18. Jahrhundert),
w:
Ostdeutsche Geschichts- und Kulturlandschaften,
Tl. 2:
Ost- und Westpreussen,
hrsg. von M. Rothe, Köln 1987, s. 67 – 98.
5
338
Grzegorz Białuński
kiego powoli nabierała znaczenia fala kolonizacji wewnętrznej z potomków pierwszych
osadników mazowieckich. Mniejszy udział kolonizacji wewnętrznej w pierwszej fazie
tego okresu wynikał z osłabienia materiału ludzkiego w wyniku działań wojennych, na-
tomiast tym łatwiej napływał nowy, świeży element osadniczy z zewnątrz. Szczególnie
widoczny był udział drobnej szlachty mazowieckiej, o czym świadczą nazwy rodowe
przeniesione wprost z okolic Wąsosza, Kolna i Grajewa w rejon Pisza, Rynu i Ełku, np.
Cwaliny, Rostki, Kurzątki, Konopki, Lipińskie, Czyprki
9
. W okręgu szczycieńskim sto-
sunek Polaków do Prusów i Niemców kształtował się wówczas mniej więcej jak 6:2:2.
Był to ostatni okres, kiedy widoczny był jeszcze element pruski w kolonizacji. Coraz
bardziej zauważalny był napływ Litwinów i Rusinów oraz elementu niemieckiego, naj-
częściej pojawiającego się we wsiach czynszowych i w miastach.
Za politykę kolonizacyjną odpowiadał i nią kierował komtur. Miała ona charakter
planowy, rozpoczęła się na obszarach zachodnich władztwa krzyżackiego i z czasem
przeszła na terytorium wielkiej puszczy. W przypadku Mazur za akcję osadniczą odpo-
wiadali generalnie następujący komturowie: elbląski, ostródzki, bałgijski, brandenbur-
ski,pokarmiński, królewiecki i ryński. Z reguły jednak zasadźcy i inni chętni osadnicy
zgłaszali się do miejscowego urzędnika niższego szczebla – prokuratora bądź wójta. Ci
uzgadniali z nimi podstawowe warunki: miejsce lokacji, koszty zakupu ziemi, okres wol-
nizny od należnych powinności (nawet do 20 lat), a po jego upływie wysokość czyn-
szu, innych danin i robocizn, jak też zakres przywilejów (np. rybołówstwa, młynarstwa,
bartnictwa, myślistwa) oraz rodzaj prawa, jakim w przyszłości powinni kierować się
osadnicy, czyli w zasadzie rys przyszłego przywileju, który najczęściej wystawiał jednak
komtur, względnie sam wielki mistrz już po udanej lokacji. Zasadźca (lokator) wykła-
dał swój majątek na zakup ziemi i sprowadzał innych osadników. Tylko on był za to
odpowiedzialny. Teren lokacji wymierzał geometra: wpierw całość nadanej wsi, potem
poszczególne trzy niwy, czego wymagała stosowana wówczas powszechnie trójpolówka
(pole ozime, jare i odłóg) oraz w niwach odpowiednią ilość działów, źrebów chłopskich.
Działy dla poszczególnych gospodarzy były przydzielane losowo, stąd też ich łacińska
nazwa
sors
‘los’. Wyznaczano też poza niwami wspólnoty wiejskie na pastwiska i łąki.
Następnie karczowano lasy, a z pozyskanego drewna budowano w wyznaczonym miej-
scu i w konkretnym porządku (np. ulicówki) domostwa i budynki gospodarcze oraz przy-
stępowano do zagospodarowania przydzielonych działów. Zasadźca otrzymywał zwykle
1/10 obszaru wsi, zwolnienie od robocizn i danin oraz zostawał dziedzicznym sołtysem.
Do jego obowiązków należała służba wojskowa oraz pilnowanie porządku we wsi, w tym
sprawowanie niższego sądownictwa i zbieranie wszelkich danin. Chłopi otrzymywali go-
spodarstwa liczące zwykle około 1–2 łanów (łan = ok. 16,8 ha)
10
.
9
10
H. L. Hoffmann-Bagienski,
Die Dienstgüter des Amtes Johannisburg,
Hamburg 1992.
Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo,
s. 200–232, 375–383, 460–494.
Zarys dziejów osadnictwa na Mazurach
339
W przypadku dóbr służebnych procedura zakładania była podobna, tylko wolny nie
sprowadzał chłopów, a nadany obszar zwykle kilku lub kilkunastu łanów zagospodaro-
wywał sam lub przy pomocy wolnej ludności najemnej (np. zagrodników). W przypadku
większych nadań liczących kilkadziesiąt łanów, zdarzały się lokacje wsi z poddaną lud-
nością chłopską lub prywatnych dóbr służebnych obsadzanych tzw. lemanami. Głównym
obowiązkiem wolnych i rycerstwa pozostawała służba wojskowa, którą jednak niektórzy
przerzucali na swoich lemanów.
W czasach Prus Książęcych i Królestwa w Prusach
Po sekularyzacji zakonu krzyżackiego akcja kolonizacyjna trwała nadal. Tym ra-
zem kierowali nią starostowie książęcy, zwierzchnicy poszczególnych starostw, które
wykształciły się z dawnych prokuratorii i wójtostw krzyżackich. Do 1568 r. powstało
odpowiednio – w starostwie szestneńskim 11 osad, ryńskim 34, giżyckim 28, ełckim
17, intensywnie kolonizowano starostwa węgorzewskie i straduńskie (po ponad 100
nowych osad). W sumie lepiej rozwijała się kolonizacja wschodnich Mazur, w tym
czasie w starostwie szczycieńskim powstało 17 osad, również jedyne wówczas lo-
kowane miasto było na wschodzie – Olecko 1560. Tym razem przeważały nadania
wsi czynszowych, przykładem jest działalność starosty ryńskiego Jerzego Diebesa
w połowie XVI w., który lokował kilkanaście wsi czynszowych (15), a zaledwie kilka
dóbr wolnych. W starostwie straduńskim na 121 powstałych osad aż 71 to były nowe
wsie czynszowe. Powstały też pierwsze dobra szlacheckie, wyraźnie wyodrębnione
od dóbr wolnych. Rozdział między wolnymi a szlachtą zaczął uwidaczniać się w dru-
giej połowie XV w., zaś na Mazurach dopiero w początkach XVI w. Jednocześnie
zaczął postępować upadek znaczenia wojskowego, politycznego i gospodarczego tej
pierwszej grupy
11
.
Mimo że napływ osadników z Polski osłabł, to nadal główny element kolonizacyjny
stanowili Polacy. Na ogół było to jednak kolejne pokolenie przybyszów z Mazowsza,
dawniej osiadłych w Prusach. Mamy wiele przykładów na to, że nowe osady zakładali już
mieszkańcy Prus Książęcych, oni też udawali się w północne rejony Mazur, np. osadnicy
z Giżycka i Rynu kolonizowali okolice Węgorzewa i Gołdapi. Od lat trzydziestych po-
nownie zdarzali się, choć już nie tak liczni, osadnicy z Mazowsza i niewielką przeszkodą
okazała się inna wiara. W czasach Albrechta niewidoczny stał się element pruski, pozo-
stały jedynie pamiątkowe określenia w nazewnictwie osobowym typu „Pruss”, „Preuss”.
Niemcy byli spotykani przede wszystkim we wsiach czynszowych i miasteczkach, jak
poprzednio oraz tym razem w większości dóbr szlacheckich. W połowie XVI w. można
G. Białuński,
Bevölkerung und Siedlung im ordensstaatlichen und herzoglichen Preussen im Gebiet der
“Grossen Wildnis” bis 1568,
Hamburg 2009, s. 359–388.
11

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin