Blaski i cienie funkcjonowania rodzin w nowożytnych wojskach Europy Zachodniej_Łopatecki,K.pdf

(677 KB) Pobierz
Karol Łopatecki
Białystok
Blaski i cienie funkcjonowania rodzin
w nowożytnych wojskach Europy Zachodniej
W niniejszej pracy staram się przedstawić problemy i korzyści zawiązywane
z egzystencją rodziny funkcjonującej w strukturach wojskowych epoki nowożyt-
nej. Warto wskazać, że przez dziesięciolecia w historiografii obecność kobiet
w oddziałach wojskowych nie była dostrzegana
1
. Dopiero dokonania Geoffrey’a
Parkera ujawniły prawdziwe oblicze obozów i taborów wojskowych pełnych ko-
biet i dzieci
2
.
Powszechność występowania kobiet uzależniona była od organizacji wojska.
Nie ulega wątpliwości, że armie polowe są znacznie mniej atrakcyjnym miejscem
dla funkcjonowania stadła niż oddziały stacjonujące w twierdzach czy obozach.
Stąd objęcie problematyki wyłącznie do Europy Zachodniej, gdzie dominowały
formacje piesze, a wojna opierała się na obronie i zdobywaniu fortyfikacji
3
.
Do niedawna, zupełnie nieznana rzeczywistość, wymusza postawienie py-
tania: o wpływ, jaki wnosiła obecność kobiet i dzieci do życia obozowego.
Odtworzenie tego problemu jest możliwe, choć ogromna większość tak funk-
cjonujących rodzin związana była z najniżej stojącymi w hierarchii żołnierzami
4
.
Źródła z rzadka uchylają rąbka tajemnicy w tym aspekcie. Niewątpliwie pomocne
Brak badań na tej niwie wynika po części z peryferyjności zagadnienia położonego na styku
demografii, historii wojskowości, prawa i obyczajowości. Por. A. Bowler,
Logistics and the Failure
of the British Army in America, 1775–1783,
Princeton 1975, s. 3.
2
G. Parker,
The Army of Flanders and the Spanish Road: The Logistics of Spanish Victory and
Defeat in the Lou Countries Wars,
Cambridge 1972, s. 86–87.
3
Wynika z tego ograniczona rola kobiet w wojskach Rzeczypospolitej Obojga Narodów i Cha-
natu Krymskiego. Odmienna rzeczywistość dotyczyła również Porty Ottomańskiej i Wielkiego
Księstwa Moskiewskiego. Kwestie ta wymaga jednak odrębnego studium. Odmiennie: U. Augusty-
niak,
W służbie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640),
Warszawa 2004, s. 101:
za normę uznaję się (jak wszędzie w Europie w epoce nowożytnej) obecność
w obozie żon wojskowych.
4
J. Turner,
Pallas Armata: Military Essayes of the Ancient Grecian, Roman, and Modern Art
of War,
London 1683 [reprint: New York 1968], s. 277.
1
58
Karol Łopatecki
mogą być prace współczesnych teoretyków wojskowości
5
, pamiętnikarzy
6
. Cen-
nym źródłem informacji stanowią przekazy ikonograficzne, ukazujące nieznane
niuanse życia żołnierzy w otoczeniu kobiet i dzieci.
Funkcjonowanie rodzin w armiach europejskich
Cechą charakterystyczną nowożytnych armii Europy Zachodniej była ogro-
mna liczba kobiet i dzieci podróżujących wraz z oddziałami wojskowymi
7
. Żoł-
nierze posiadali przy sobie żony, jeszcze częściej kochanki lub służące
8
.
Ta strona życia wojskowego nie była ujmowana w sprawozdaniach, instruk-
cjach czy listach. Jednakże Geoffrey Parker badają strukturę armii Habsburgów,
zauważył ogromną rozbieżność pomiędzy stanem żołnierzy a liczbą
ust
(bouches
albo
bocas).
Terminem tym posługiwały się organy zajmujące się zaopatrzeniem
armii
9
. Trudność pojawia się z dokładniejszym ustaleniem procentowego udziału
kobiet we współczesnych oddziałach, twierdzach i obozach wojskowych. W ar-
mii flandryjskiej ocenia się tę grupę na 28%
10
. W obozie założonym w Langenau
w 1630 r. na 368 kawalerzystów było aż 66 kobiet, 78 dziewcząt i 24 dzieci
11
.
W końcu XVII stulecia w 261 osobowym garnizonie w Spandau w Prusach było
171 żon i 195 dzieci, a w garnizonie w M¨ nster na 918 żołnierzy, było 335 żon
u
Na pierwszym miejscu należy postawić J. J. von Wallhausen,
Defensio patriae oder Landret-
tung,
Frankfurt 1621.
6
H. Ch. Holsten,
Przygody wojenne 1655–1666,
wyd. T. Wasilewski, tłum. J. Leszczyński,
Warszawa 1980; W. Kochowski,
Lata Potopu 1655–1657,
wyd. A. Kersten, tłum. L. Kukulski,
Warszawa 1966; J. Ch. Pasek,
Pamiętniki,
wyd. R. Pollak, Warszawa 1989.
7
P. Burschel,
S¨ ldner im Nordwestdeutschland des 16. und 17. Jahrhunderts,
G¨ ttingen 1994,
o
o
s. 241–242; E. Swart,
From „Landsknecht” to „Soldier”: The Low German Foot Soldiers of
the Low Countries in the Second Half of the Sixteenth Century,
„International Review of Social
History” 51 (2006), 1, s. 87.
8
M. Griffin,
Regulating Religion and Morality in the King’s Armies, 1639–1646,
Brill–Lei-
den–Boston 2004, s. 3–4; G. Parker,
Żołnierz,
[w:]
Człowiek baroku,
red. R. Villari, tłum. B. Bie-
lańska, M. Gurgul, M. Woźniak, Warszawa 2001, s. 66; F. Tallett,
War in Context. War and Society
in Early-Modern Europe, 1495–1715,
New York 2001, s. 131.
9
W 1573 r. oddział 3000 żołnierzy oznaczony był na 5000
ust.
Cztery lata później maszerująca
armia 5300 hiszpańskich żołnierzy i 2000 czeladzi policzona została na 20000. G. Parker,
The
Army...,
s. 86–87. Por. J. A. Lynn,
Giant of the Grand Si´ cle: The French Army, 1610–1715,
e
Cambridge–New York–Melbourne 1998, s. 337. Było to znaczne osiągnięcie współczesnych woj-
skowych, które urealniało potrzeby wojska. Nie zauważa tej dodatkowej liczby osób, przy obli-
czaniu zaprowiantowania armii Albrecht Hohenzollern. Biblioteka Kórnicka, rkps. 669, k. 143 v.
(A. Hohenzollern,
Sztuka wojenna Albrechta Hohenzollerna w przekładzie M. Strubicza).
10
F. Tallett,
War in Context...,
s. 131.
11
B. C. Hacker, M. Vining,
The World of Camp and Train. Women’s Changing Roles in Early Mo-
dern Armies,
www.assostoria.it/Armisovrano/Hacker-Vining.pdf, s. 4; F. Tallett,
War in Context...,
s. 132.
5
Blaski i cienie funkcjonowania rodzin w nowożytnych wojskach Europy Zachodniej
59
i 373 dzieci
12
. Kobiety stanowiły odpowiednio: 26,9%, 27,3% i 20,6% stanu li-
czebnego oddziałów. Te cząstkowe dane pozwalają skonstatować, że
słaba płeć
stanowiła czwartą część stanu osobowego wojsk. Mamy również do czynienia
z dużym odsetkiem dzieci, co może świadczyć, o sporej ilości kobiet zamężnych.
Czynnikiem motywującym zakładanie rodzin w warunkach polowych były
niewątpliwie przeobrażenie moralne związane z reformacją. Władze zaczęły
ograniczać możliwość istnienia nieformalnych związków w armii
13
. Innym powo-
dem była organizacja wojska oparta na najemnikach. Mężczyźni wiążąc swoje
życie z
wojaczką
zakładali rodziny, które w naturalny sposób funkcjonowały
w wojsku
14
. Kolejnym impulsem motywującym żołnierzy do zakładania
polowej
rodziny
były długotrwałe wojny
15
. W tym kontekście warto przywołać wzorzec
wypracowany podczas wojny trzydziestoletniej. Rejestry ślubów zapisywanych
w kościołach garnizonowych bardzo często zawierają adnotacje o pochodzeniu
z obozu pana lub pani młodej (huius
castri filia/us)
16
. Wydaje się również, że
zawodowi żołnierze rozprzestrzeniali ten wzorzec w wyniku zagranicznych zacią-
gów. Najmowani mężczyźni przybywali do obcych państw z całymi rodzinami
17
.
Nie mniej ważny był przejmowany wzorzec przez młode pokolenie żołnierzy.
Szczególną rolę odgrywali ochotnicy, będący
dosłownie
(...)
zrodzeni dla życia
militarnego
18
. Byli to ludzie urodzeni i wychowywani w obozach wojskowych
i twierdzach, którzy wybierali jedyną znaną im drogę zawodową
19
.
Ukonstytuowaniem tego zjawiska w armiach centralnej Europy, był specjalny
urzędnik, zwany hurenweibel. Zajmował się on kwestiami związanymi z przeby-
waniem kobiet, dzieci i w tych jednostkach
20
. Jednakże postępująca przemiana
F. Tallett,
War in Context...,
s. 132–133.
E. Swart,
From „Landsknecht”...,
s. 88.
14
R. G. Asch,
‘Wo der soldat hink¨ mbt, da ist alles sein’: Military Violence and Atrocities in
o
the Thirty Years War Re-examined,
„German History” 18 (2000), 3, s. 304–305.
15
H. Ch. Holsten,
Przygody wojenne...,
s. 100 skarżył się na stosunki panujące w Rzeszy:
O ile
przedtem
[w Rzeczypospolitej i Szwecji – przyp. K. Ł.]
nie miałem przy kompanii kobiet, to
teraz miałem je z całym majdanem, ponieważ starzy żołnierze z Brunszwiku mieli przeważnie żony
i dzieci.
16
G. Parker,
Żołnierz...,
s. 53.
17
J. P. Sapieha,
Dzieje Marsa krwawego i sprawy odważne, rycerskie,
[w:]
Moskwa w rękach
Polaków. Pamiętniki dowódców i oficerów garnizonu polskiego w Moskwie w latach 1610–1612,
Warszawa 1995, s. 302.
18
G. Parker,
Żołnierz...,
s. 53.
19
Ibidem. Bardziej skomplikowane są dalsze losy kobiet wychowanych w strukturach wojsko-
wych. Brak do tej pory szczegółowych analiz pozwalających wyciągnąć ogólne wnioski.
20
L. Fronsperger,
Kriegszbuch,
Frankfurt 1598 przybliżył kompetencje hurenweibla:
for in his
power and under his command is the whole baggage train as well as whores and boys.
Cyt. za:
B. C. Hacker, M. Vining,
The World...,
s. 4. Por. K. Górski,
Historia piechoty polskiej,
Kraków
1893, s. 32–33; Idem,
Historia jazdy polskiej,
Kraków 1894 [reprint: Warszawa 1988], s. 53.
12
13
60
Karol Łopatecki
obyczajowa zapoczątkowana reformacją doprowadziła likwidacji tego „niemoral-
nego” urzędnika. Najpierw los taki dotknął holenderskich „hoerenweifel”, któ-
rych nie odnajdujemy w armii po roku 1572. Pół wieku później protestancka
Szwecja również przestaje korzystać z ich usług. Najdłużej przetrwali oni w Rze-
szy, do końca wojny trzydziestoletniej
21
.
Los tych urzędników pokazuje powolne odchodzenie w XVII stuleciu od
modelu wypracowanego w początkach epoki nowożytnej. Jakościowa zmiana
następuje jednak pod koniec XVII w. i w następnym stuleciu. Rewolucja mili-
tarna doprowadziła do zmiany stosunku elit rządowych do funkcjonowania ro-
dziny w warunkach polowych. Państwa rozbudowując cywilny i wojskowy aparat
administracyjny, zaczęły coraz bardziej zastępować kobiety w czynnościach do-
tychczas przez nie wykonywanych (zaprowiantowanie, umundurowanie, zakwa-
terowanie itp.). Z drugiej zaś strony, dowództwo dokładniej analizowało skutki
funkcjonowania „polowych związków małżeńskich”. Uznano, że taka rodzina
mogła odrywać mężów od ich obowiązków
22
. Kolejny problem stanowił trans-
port, szczególnie przy pomocy statków. Żołnierze byli przerzucani po całej Euro-
pie oraz do zamorskich kolonii, a optymalizacja działań powodowała, że kobiety
nie brały udziału w tych wyprawach
23
.
W konsekwencji pierwszym krokiem regulującym tę kwestię, był zakaz prze-
bywania prostytutek w wojsku
24
. Później zaczęto ograniczać możliwości zawie-
rania małżeństw. Żołnierze musieli otrzymywać pozwolenie na przeprowadzenie
ślubu. Nieprzestrzeganie przepisów wiązało się z degradacją lub utratą możli-
wości awansu. W Prusach-Branderburgii od 1656 r. wprowadzono karną opłatę
za małżeństwo w wysokości 6 talarów, a od 1681 r. edykt ograniczył żonatych
mężczyzn w kompanii do 30–40 osób
25
. W Anglii analogiczny edykt wydano
w wersji drukowanej w 1716 r.
26
E. Swart,
From „Landsknecht”...,
s. 89–90.
J. A. Lynn,
Giant of...,
s. 339–341.
23
V. Neuberg,
Gone for a Soldier: A History of Life in the British Ranks from 1642,
London 1989,
s. 86–87. Widoczne jest to również w Rzeczypospolitej, czego przykładem jest wyprawa Jerzego
Lubomirskiego do Siedmiogrodu i Stefana Czanieckiego do Danii. H. Ch. Holsten,
Przygody
wojenne...,
s. 45; J. Ch. Pasek,
Pamiętniki...,
s. 13.
24
F. Tallett,
War in Context...,
s. 132; S. Brodowski,
Corpus iuris militaris polonicum,
Elbląg
1753, s. 228, 352. Należy pamiętać, iż zakazy te mogły pojawić się dużo wcześniej. I tak w Zjed-
noczonych Prowincjach zapis taki znalazł się w artykułach wojskowych z roku 1572. E. Swart,
From „Landsknecht”...,
s. 88. Jeszcze wcześniej podobne zasady wprowadził na terenie Korony
i WKsL-go Jan Tarnowski. J. Tarnowski,
Consilium rationis belicae,
wyd. T. M. Nowak, Warszawa
1987, s. 137.
25
F. Tallett,
War in Context...,
s. 132. Kolejne edykty nakazujące otrzymanie zezwolenia wyda-
wane były w 1701 i 1705 r. S. Brodowski,
Corpus iuris...,
s. 128.
26
Ibidem.
21
22
Blaski i cienie funkcjonowania rodzin w nowożytnych wojskach Europy Zachodniej
61
Stąd w interesującym nas zagadnieniu przyjmuje się podział na dwa okresy:
od przełomu XV i XVI stulecia do wojny trzydziestoletniej i od połowy XVII w.
do wojen napoleońskich
27
.
Rola i funkcje kobiet w armiach
Generalnie kobiety w wojsku pełniły różnorodne funkcje: żon, markietan-
tek, służących oraz prostytutek
28
. Znane były sytuacje, gdy służyły w armii
29
.
Drobiazgowa analiza życia kobiet wskazuje, że mogły one pełnić jednocześnie
kilka wyżej wymienionych ról
30
. Niemożliwe, przy dzisiejszym stanie badań,
jest odtworzenie proporcji. Oceny współczesnych, które posiadamy, mają najczę-
ściej charakter skrajnie subiektywny, stąd są one nieprzydatne przy wyciąganiu
wniosków
31
.
Kobiety pełniły ważną rolę w funkcjonowaniu obozów, w życiu żołnierzy.
Zupełnym uproszczeniem byłoby stwierdzenie, że spełniały tylko potrzeby sek-
sualne mężczyzn. Przede wszystkim zajmowały się gotowaniem, sprzątaniem
i szyciem
32
. Nierzadko, wobec problemów z zaopatrzeniem, wyruszały z dala od
obozu, by zakupić potrzebne rzeczy
33
. Ogólnie można stwierdzić, iż prowadziły
gospodarstwo domowe
żołnierza, odciążając go od tych żmudnych zajęć.
Podejmowały również pracę zarobkową u innych zamożnych żołnierzy. Tym
samym przejmowały trud utrzymania rodziny w najtrudniejszych momentach
34
.
B. C. Hacker, M. Vining,
The World...,
s. 1. Doprowadziło to do znacznej redukcji zawierania
małżeństw w XVIII wiecznych armiach. P. H. Wilson,
German Women and War 1500–1800,
„War
in History” 3 (1996), s. 127–160.
28
K. Hagemann,
Milit¨ r, Krieg und Geschlechterverh¨ ltnisse. Untersuchungen, Uberlegungen und
¨
a
a
Fragen zur Milit¨ rgeschichte der Fr¨ hen Neuzeit,
[w:]
Klio in Uniform. Probleme und Perspektiven
a
u
einer modernen Milit¨ rgeschichte der fr¨ hen Neuzeit,
ed. R. Pr¨ ve, Cologne 1997, s. 35–88.
a
u
o
29
Przykładowo J. Ch. Pasek,
Pamiętniki...,
s. 13 podkreśla, że w wojskach Czarnieckiego służyła
jedna kobietka, która była trębaczką. Ten ostatni aspekt, mimo że marginalny doczekał się wielu
szczegółowych opracowań. J. B. Elshtain,
Women and War,
New York 1987; J. Laffin,
Women in
Battle,
New York 1968; G. Forty, A. Forty,
Women War Heroines,
London 1997; D. E. Jones,
Women Warriors: A History,
Washington–London 1997.
30
F. Tallett,
War in Context...,
s. 134.
31
Welshman Elis Gruffundd w 1544 r. uznał wszystkie kobiety wybierające się z armią angielską
do Francji za prostytutki. F. Tallett,
War in Context...,
s. 132.
32
B. C. Hacker,
Women and Military Institutions in Early Modern Europe: a Reconnaissance,
„Signs” 6 (1981), 4, s. 653; E. Swart,
From „Landsknecht”...,
s. 87.
33
J. A. Lynn,
Giant of...,
s. 337; U. Augustyniak,
W służbie hetmana...,
s. 101; J. Turner,
Pallas
Armata...,
s. 277; F. Tallett,
War in Context...,
s. 133, przypis 95.
34
J. Turner,
Pallas Armata...,
s. 277:
they bring in fewel for fire, and wash their linnens, and in
such manner of employments a Souldiers wife may be helpful to others, and gain money to her
husband and herself.
27

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin