W imię przyjażni J Papi.doc

sresa ^adtoiga,

W IMIĘ PRZYJAZNI.

Powieść historyczna.

I.

Jednym z zamożniejszych panów pod koniec XVII stulecia był marszałek Jerzy Szamotulski, posiadacz kilku rozległych i pięknych włości. Do najpiękniejszych liczyła się Koralówka, położona w niezmiernie malowniczej okolicy, wśród lesistych wzgórz. Na wielkiej kępie, znajdującej się na jeziorze, wznosił się zamek, zbudowany jeszcze przez prapradziada marszałka; wysoka baszta zamku pięła się majestatycznie ku obłokom, a na niej w dzień i w nocy czuwały straże nad bezpie­czeństwem całej włości.

Zamek był dwupiętrowy; marszałek zajmo­wał parter, syn jego żonaty, ojciec licznej rodziny, pan Stefan, stolnik, pierwsze piętro i drugie.

Zwodzony most łączył wyspę z wsią; cienisty park otaczał zamek, za parkiem znajdował się sad, potem zabudowania gospodarskie. Gwaru i życia na wyspie nigdy nie brakło. Tak marsza-

łek, jak oboje stolnikostwo lubili otoczenie liczne, więc młodych dworzan i panien dworskich trzy­mali bardzo wiele.

Najwięcej jednakże piosenek światowych i śmiechów serdecznych leciało z drugiego piętra: tam bowiem mieszkały córki stolnika i syn jedy­nak, najmłodszy, Beniaminek rodziny.

Panny stolnikówny chowały się pod opieką ma­dame Henry, Francuzki czterdziestoletniej, którą poleciła stolnikowej, jako wyborną przewodniczkę panien, królowa Marysieńka. Madam Henry roz­ciągała też opiekę nad stolnikowiczem, którym zajmował się kapelan miejscowy. Kapelan uczył Janka łaciny i religii; przy kapelanie chłopiec sypiał, z madame Henry zaś miewał lekcye fran­cuskiego i chodził z nią na spacer.

Janek był niezmiernie swawolny; nie minął dzień, żeby czegoś nie spsocił, brykał jak młode źrebię, lecz Francuzka i kapelan patrzyli często przez szpary na jego figle i dawali mu zupełną swobodę, gdyż stolnikowa, pobłażliwa dla jedyna­ka, zawsze brała jego stronę.

Panicz rankiem wymykał się bardzo często z zamku, nieopowiedziawszy się nikomu, dokąd idzie. Na obiad wracał wszakże zawsze, a gdy Francuzka, utraciwszy cierpliwość, oskarżała go przed dziadkiem, umiał zawsze usprawiedliwić się i obrońców znaleźć,

Właśnie obojga stolnikostwa w domu nie było, już od paru miesięcy bawili w Warszawie, a przedtem całe cztery tygodnie w Krakowie, Janek więc korzystał z nieobecności rodziców.

Był to wieczór; -słońce zachodziło właśnie i purpurową swoją tarczę odbiło w przezroczystej tafli jeziora. Pan marszałek kochał naturę, lubo­wał się swą Koralówką, więc zwykle o tej porze kazał służbie zanosić się do gabinetu, zwanego ponsowym, zkąd można było widzieć dobrze jezio­ro i wieś całą po za niem rozrzuconą. Nieszczę­śliwy starzoc był od lat kilku sparaliżowanym.

Gdy służba otworzyła okna, pełne zapachu skoszonego świeżo siana, powietrze wpadło całą falą do gabinetu; marszałek skinął na służbę, aby się oddaliła i rozparłszy się wygodnie w krześle, zadumany wpatrzył się w dal.

Z pod ciemnych gałęzi modrzewi na wyspie rosnących, wyzierały marmurowe postaci faunów złośliwie uśmiechniętych i pięknych bogiń Olimpu; czasami zaś migały białe sukienki wnuczek mar­szałka, które o tej porze używały zwykle w parku swobody. Wesoły ich chichot i szczebiot dobie­gał też chwilami do starca, a wówczas zmarszczone posępnie jego czoło rozjaśniało się i na zwiędłych ustach ukazywał się przelotny uśmiech; pochylona postać prostowała się.

Ściany gabinetu zdobiło kilka portretów przedstawiających przodków marszałka, obok nich wisiał jego własny portret. Marsowe były po­staci przodków, marsowem ich spojrzenie. Z po­stawy i ubioru poznałbyś odrazu, że obóz był icb domem rodzinnym, wojna zwykłem zajęciem, a zbroja codzienną niemal szatą. Wiernie z nimi harmonizował portret marszałka, przedstawiający go jeszcze w czasach, gdy był w pełni sił i urody. W rozumnych jego oczach malowała się odwaga, na czole stanowczość, całej postawie wielka energia i siła; jak dziadowie, cały był w stal oku­ty. Stolnik różnił się już nieco od swoich przod­ków i od ojca, był również jak oni mężem rosłym, silnym, piersi miał szerokie, oczy rozumne, lecz jakaś ociężałość malowała się w całej jego posta­wie i na obliczu. Miał strój wytworny i wygodny zarazem: miękki żupan jedwabny zamiast twarde­go pancerza, pas wolny ze złotogłowiu, bogaty kontusz, a kołpak sobolowy zamiast żelaznego heł­mu. Jak dziadowie, hardo spoglądał ze złocistych ram, lecz ręka raczej przez dumę spoczywała na rękojeści szabli, niż przez zamiłowanie do bojów.

Wodząc zadumanem okiem po rozległem je­ziorze i obszernej wsi, nad jego brzegami rozsiad­łej, marszałek od czasu do czasu przenosił wzrok zwolna z portretu prapradziada na portret syna; na tym ostatnim najdłużej zatrzymywał pełne smutku oczy, dostrzegał bowiem różnicę pomiędzy nim, a przodkami, znać też, że tęskne myśli snuły się po jego siwej głowie. Ważne sprawy powołały stolnika do Warszawy: umarł wielbiony przez marszałka król Jan III-ci, z którym walczył on razem pod Cbocimem, pod Lwowem, a potem pod Wiedniem. Panowie pospieszyli na elekcyę do Warszawy. Marszałek, żegnając syna, rzekł do niego: „Królewicza Jakóba radbym widzieć na tronie; przysłowie mówi bowiem, że niedaleko pa­da jabłko od jabłoni, a przysłowia są mądrością narodów.”

Lecz z listów stolnika do Koralówki wie­dział marszałek, że marzenia jego nie spełnią się, bo Jakóba usunięto z pomiędzy kandydatów do tronu; przyczyną zaś tego była królowa Marysień­ka, która nietaktownem postępowaniem po śmierci męża zraziła naród nie tylko do siebie, lecz i do synów.

Dwóch głównych kandydatów przedstawiono do korony: księcia Conti, Francuza, i elektora sa­skiego Fryderyka Augusta. Stolnik widocznie w listach przechylał się na stronę Contiego, stary marszałek zaś wahał się zrazu. Elektor bardziej przypadał mu do serca; krążyły wieści, iż łamie on podkowy palcami, że zrywa najgrubsze powro­zy, jak cienkie nici. Marszałek lubił siłaczy, ale Fryderyk August był ewangielikiem, więc napisał synowi, iż równie głosuje za Contim. Kiedy je­dnakże stolnik mu doniósł, że elektor przyjął ka­tolicyzm, posłał sztafetę, aby syn głosował za

— 15 —

Augustem, a teraz rozmyślał nad tern, który z kandydatów zwyciężył na elekcyi.

Naraz jakieś przykre wrzaski zakłóciły ciszę otaczającą starca; brózdy, pokrywające jego czoło, pogłębiły się, w zamyślonych źrenicach zapłonął gniew—począł nasłuchiwać. W przyległym poko­ju rozległ się cichy tupot nóg, poczem drzwi gabi­netu z hałasem rozwarły się; madame Henry z gło­wą ufryzowaną według ostatniej mody, w szelesz­czącej sukni jedwabnej, wpadła jak bomba, a za nią cztery jej elewki w białych sukienkach, z twa­rzyczkami wystraszonemi.

— Cóż to za najazd niewieści? — zapytał stai’zec, uśmiechnąwszy się mimowoli.

— C’est un scandale, monsieur le maréchal— odezwała się Francuzka głosem drżącym ? oburze­nia i z tragicznie załamanemi rękoma.—Co ja przykrości znoszę z powodu imci stolnikiewicza, tego nie wysłowię. Wyjadę z Koralówki, jeśli pani­cza w karby nie wezmą.

Marszałek zasępił się znowu, gdyż wrzask wzmógł się za oknami. Spojrzał w dal: tłum zło­żony z kilku starszych wieśniaków i z wielkiej liczby niewiast zbliżał się do zamku, więc klasnął w dłonie; na to wszedł do gabinetu jeden z mło­dych dworzan, ulubieniec marszałka, Jurek Ostrog- ski, dorodny, lecz biedny chłopiec. Ród swój wywo­dził on z tej samej linii, co książęta Ostrogscy, lecz mitry nie miał, była to bowiem latorośl poboczna.

— Co to za wrzaski? idź waść się dowie­dzieć—rzekł doń marszałek—kmiecie cisną się z lamentem do zamku, musiało się zdarzyć coś we wsi.

Dworzanin pospieszył spełnić dane mu pole­cenie.

— Właśnie chciałam opowiedzieć—zaczęła Francuzka.

— Opowiadaj pani, lecz jaśniej i krócej— odezwał się do niej marszałek czystą francuzczy- zną, lecz tonem szorstkim—chcę wiedzieć tylko tyle, co Janek przewinił?

To powiedziawszy, wskazał Francuzce krzesło obok stojące. Madame Henry usiadła i ode­tchnąwszy głośno, rozpoczęła po raz trzeci swoje opowiadanie.

— Nie moja wina, doprawdy nie moja; czu­wam, robię, co mogę, przestróg nie szczędzę, lecz panicz słuchać nie chce kobiety. Poszliśmy do parku, jak zwykle, zabawić się o zachodzie słońca w gry towarzyskie, stolnikowicz wybrał się z nami; naraz znikł mi z oczu; panienek opuścić nie mo­głam, więc pozostałam z niemi w parku; bawiły się dalej pod mojem okiem pięknie, grzecznie, jak zawsze.

Tchu jej zbrakło, gdyż, lękając się zniecier­pliwić długiem opowiadaniem marszałka, spieszy­ła się bardzo; odetchnęła więc całą piersią.

—                        Już to o wiele lepiej mieć synów, niż cór­ki—dodała po małej przerwie i przychylnie spoj­rzała na stojące cichutko rzędem dziewczynki. Na usteczkach jednej z nich zjawiał się wszakże co chwila uśmiech figlarny, była to druga z kolei córka stolnika, trzynastoletnia Hania; starsza o dwa lata od niej, Zosia, wzrokiem poważnym poskramiała atoli wesołość siostry.

—                        Do rzeczy proszę! — odezwał się tonem napomnienia marszałek — niespokojny jestem

0                    wnuka.

—                        Otóż mówię: wnuk J. W. P. marszałka znikł mi z oczu; dokąd poszedł, nie widziałam; gdzie jest obecnie, nie wiem—ciągnęła dalej Fran­cuzka.

—                        Iście białogłowy opowiadanie i bądź tu mądrym z tego, co słyszysz! — sarknął marszałek po polsku. Poczem zwrócił się do cudzoziemki

1                    po francusku dodał:

—                        Najlepiej pani zrobisz, wróciwszy z elew- kami do siebie. Imci pan Ostrogski lepiej nas poinformuje o sprawkach stolnikowicza.

Na tak wyraźny rozkaz madame Henry pod­niosła się i skinęła na dziewczynki. Te, dygnąw­szy jednocześnie, jak na komendę, z nią razem zwróciły się ku drzwiom. Marszałek popadł tym­czasem w zamyślenie.

Wreszcie powrócił Jurek.

— Niech Jaśnie W. P. marszałek będzie spokojnym—rzekł—stolnikowicz spłatał figla, lecz sam zdrów jak rybka.

— Zkądźe te wrzaski? toć wyraźnie słysza­łem niewieście głosy wołające: „Panicz! Panicz!” Mów mi waszmość prawdę, ty zawsze bierzesz stronę tego wisusa—odparł marszałek.

Jerzy zakłopotał się widocznie.

— Stolnikowicz zdybał w sadzie syna chłop­skiego, jak kradł wiśnie — począł opowiadać— i ściągnął go z drzewa za nogi, chłopak podrapał sobie twarz i ręce do krwi, uciekł do wsi i alarmu narobił.

Marszałek poruszył głową niedowierzająco.

— Gdzie stolnikowicz?—zapytał.

— Widziałem, jak wkradał się chyłkiem przez boczną sień do zamku, szedł z nim Józik Rymanowski; ten zawdy skory do złej rady—od­parł dworzanin.

— Przyprowadź obu natychmiast do mnie— rzekł marszałek — a kmieciom powiedz, źe jutro sam sprawę rozpatrzę i sprawiedliwość wymierzę; pokrzywdzony nagrodzonym będzie, winny uka­ranym.

Dworzanin pospieszył spełnić polecenie mu

dane.

Na cześć bohatera, którego uwielbiał, mar­szałek nadał wnukowi imię Jan i kochał tego wnuka nad życie, roił, że duszę króla bohatera odziedziczy. Janek w istocie był odważnym i te­raz, lubo Jurek nastraszył go gniewem dziada, stanął z hardą miną przed starcem. To rozgnie­wało bardziej jeszcze marszałka. Nie taką od­wagę on cenił—taką zuchwalstwem nazywał. „Za­winił, powinien wyznać swoją winę, przeprosić za nią, starać się ją naprawić; jeśli nie zawinił, pa­trzeć winien nie hardo, ale śmiało”—mówił sobie w duszy, spoglądając surowo na wnuka.

Obok Janka stał chłopiec tegoż wzrostu co i on, w szaraczkowym kontusiku, z czapeczką ba­rankową w ręku. Ten skromnie spoglądał, a je- dnak marszałek byłby przysiągł, że ma nieczyste sumienie.

— Czego kmiecie wyrzekają na ciebie?— zapytał wnuka.

— Zwyczajnie jak chłopi—odparł zuchwale Janek—gdy ich kto złapie na kradzieży, czynią wrzask. Schwytałem na wiśni w naszym sadzie Władka, syna tutejszego kołodzieja, obiłem go za kradzież prętem, ot, i przyczyna hałasu.

Blada twarz marszałka poczerwieniała.

— A waszmości kto dał prawo karania innych? a co tobie do tego, jak sprawia się Wła­dek, Bartek czy ktokolwiek inny? Czyś ty ich pan—zapytał drżącym z oburzenia głosem.

— Będę ich panem—odparł butnie Janek.

— To od Boga zależy, będziesz, czy nie bę­dziesz—rzekł surowo marszałek.—Znasz historyę

Hioba ze starego testamentu, wiedz, że historya ta powtarza się w rzeczywistości; ten kto w złotej kolebeczce niemowlęciem sypiał, często na starość z kijem żebraczym chodzi.

Lekceważący uśmiech przebiegł po ustach stolnikowicza. Marszałek to spostrzegł, ale nie zdradził się, tylko ciągnął dalej kazanie.

—                        Choć ojciec jest panem na pięciu wsiach, ty jednej możesz nie mieć, a choćbyś i miał, to ci jeszcze nie czas karać winnych, bo sam rózgi bywa bierzesz. Bratem kmieci, twoich przyszłych są­siadów— naucz się być, a panem być potem potra­fisz... Za to, żeś obił chłopca, pójdziesz dziś waszmość na całą noc do lamusa i rozmyślać bę­dziesz wśród starych rupieci o dawnych złotych czasach, w których wolność, jakiej panowie zaży­wali, nie czyniła ich tyranami. Dziś, niestety, złota, piękna nasza swoboda, z której pysznili się ojcowie, a którą stała rzeczpospolita, w swawolę się przeistoczyła, swawola do zguby łatwo dopro­wadzić może; postaram się z tej wady szkodliwej wyleczyć waści. Miłujmy wolność, lecz spra­wiedliwości nie pozostawiajmy dla nas samych, ale i dla bliźnich naszych.

—                        Cham nie jest moim bliźnim—mruknął Janek.

—                        Tak korzystasz z lekcyj kapelana?! — krzyknął marszałek.—Widzę, iż dla waści surow­szy rektor potrzebny; ja przemawiam ci do duszy, a zamiast skruchę obudzić, podniecam twoją har- dość; pójdziesz do szkół, tam cię krócej wezmą... Precz z oczu moich!

Zmęczył starca ten gniew; odetchnął więc mocno, odwrócił spojrzenie od wnuka, który nie upokorzył się ani na sekundę i do Jurka odezwał się głosem stłumionym:

— Powiedz waszmość kapelanowi, aby pa­nicz dzisiejszą i jutrzejszą noc w lamusie spędził; rankiem pójdzie do kościoła na rekolekcye i dzień cały spędzi tam, poszcząc ściśle.

Stolnikowicz zmięszał się wreszcie; noc sa­motnie spędzona w odległej izbie zamku, w której wśród starej zbroi i broni szczury gospodarowały, nie nęciła go. Łzy ścisnęły mu gardło, lecz nie zdradził się, złożył ukłon w milczeniu dziadkowi i chciał się oddalić, gdy chłopczyna w szaraczko- wym źupaniku, stojący tuż za nim, szepnął mu do ucha:

— Zatrzymajcie się, paniczu!

Poczem zbliżył się do marszałka, objął jego kolana i odezwał się tonem prośby:

— To ja namówiłem stolnikowicza, by obił chama, jam powinien noc w lamusie spędzić.

Marszałek zmierzył go surowem spojrzeniem.

— A waść kto jesteś?—zapytał.

— Józef Rymanowski, syn szlachcica zago...