Sekularyzacja prawosławia a rewolucja_Kaźmierczyk,Z.pdf

(115 KB) Pobierz

ISSN 2082–0860

Vol. XXVIII (2017/3)

s. 163-172

enSuS

iStoriae

Zbigniew Kaźmierczyk

Uniwersytet Gdański

Sekularyzacja prawosławia a rewolucja

rosyjska

Uwaga wstępna

genezie rewolucji bolszewickiej niezbędne jest uwzględnienie sekula-

ryzacji prawosławia. Prawdziwym wyzwaniem jest ukazanie związku

pomiędzy bezprzykładnie okrutną rewolucją a wiarą prawosławną. Etiologia

rewolucyjnego niszczycielstwa domaga się uwzględnienia wschodniego ro-

dowodu prawosławia. Wyjaśnienie tragicznych rezultatów jego sekularyzacji

możliwe jest w ujęciu religioznawstwa historycznego. Wiedza o heretyckich

sektach rozwiniętych w pierwszych wiekach n.e. w łonie chrześcijaństwa

wschodniego daje bowiem możliwość wyjaśnienia niszczycielstwa komuni-

zmu — warunkuje wyjaśnienie genezy, wytłumaczenie dynamiki i rezulta-

tów rewolucji bolszewickiej. Spośród klasycznych opracowań tematu dobrym

przykładem takiej niemożności są prace Hannah Arendt

O rewolucji

Ko-

rzenie totalitaryzmu

. Nasuwają one wniosek, że w etiologii totalitaryzmu

komunistycznego nie wystarczy analiza rezultatów ogólnej sekularyzacji

chrześcijaństwa w Europie. Niezbędna jest odpowiedź na pytanie o rezultat

sekularyzacji gnostycko-manichejskich idei i wierzeń religijnych wschod-

niego chrześcijaństwa, wchłoniętych przez prawosławie i przechowanych

w rosyjskim sekciarstwie.

H. Arendt,

O rewolucji,

przeł. M. Godyń, Wydawnictwo X, Kraków 1991.

H. Arendt,

Korzenie totalitaryzmu,

przeł. M. Szawiel i D. Grinberg, Niezależna Oficyna

Wydawnicza, Warszawa 1993.

163

Zbigniew Kaźmierczyk

Rosyjskie odrodzenie religijne

Na początku XX w. nastąpiło odrodzenie religijne w Rosji. Trwało do po-

czątku lat 20. Decydujący cios zadała mu rewolucja październikowa wznie-

cona w roku 1917. Włodzimierz Lenin, kilka lat po jej wywołaniu, po wojnie

domowej i wojnie z Polską (1919–1920), gdy tężał terror policji politycznej,

w roku 1922 wygnał kilkudziesięciu twórców renesansu religijnego na Za-

chód — statkiem przez Morze Bałtyckie

via

Szczecin. Wśród nich znaleźli się

m.in. twórcy wolnej akademii kultury duchowej, która „odniosła ogromny

sukces, ale została zamknięta w 1922 roku po aresztowaniu i wysłaniu z Ro-

sji Bierdiajewa i jego współtowarzyszy”

. Wprawdzie Lenin skazał na bani-

cję kwiat inteligencji rosyjskiej, ale zarazem, możemy to powiedzieć, patrząc

z perspektywy terroru stalinowskiego lat 30., przyczynił się do zachowania

rosyjskich teologów i filozofów przy życiu. Ruch ten w Rosji zainspirowała

głównie twórczość Fiodora Dostojewskiego przedstawiona w dziele Mereż-

kowskiego

Tołstoj i Dostojewski

(1902), ale także myśl Włodzimierza Soło-

wiowa — autora

Trzech rozmów o wojnie, postępie i końcu światowej historii

z włączeniem

Krótkiej opowieści o Antychryście

i z dodatkami. Wymienieni

pisarze i myśliciele okazali się ojcami renesansu religijnego, który trwał

w Rosji dwie dekady, a przez kilka następnych — w diasporze — znalazł

kontynuacje indywidualne.

Dostojewski i Sołowiow ujawniali rudymenty światopoglądowe Rosjan.

Odsłaniali przede wszystkim władającą nim zasadę dualizmu. Uwidaczniali

jego antyświatowy radykalizm. Nie dysponowali językiem religioznawstwa

— właściwym do analizy prawosławia i sekciarstwa rosyjskiego pod ką-

tem związków z gnostycyzmem i manicheizmem oraz wschodnim chrze-

ścijaństwem, ale stworzyli język obrazujący bohaterów w stanie radykalnej

kontestacji świata. Uczynili to ze znawstwem twórców obdarzonych tempe-

ramentem gnostycko-manichejskim. Za pośrednictwem dostępnego im ję-

zyka literatury, teologii i filozofii przedstawili z wielką wnikliwością istotę

psychologii społecznej Rosjan, której czuli się sukcesorami. W swej twórczo-

ści ukazali rosyjską skłonność do inwersji teologicznej, czyli podatność na

ideę Szatana jako księcia tego świata, a co za tym idzie, gotowość do akcep-

tacji poglądu na kosmos, naturę i cały świat jako diabelski wodewil. Ukazali

też konsekwencję tych antyświatowych wyobrażeń teologicznych i kosmolo-

gicznych w wymiarze antropologicznym. Ujawnili rosyjski sceptycyzm wo-

bec natury ludzkiej, przekonanie o jej pierworodnej grzeszności. Odsłonili

dualizm światopoglądowy wyrażający się w idei ciała jako więzienia ducha,

N. Ziernow,

Rosyjskie odrodzenie religijne XX wieku,

przeł. H. Paprocki, Wydawnictwo

Aletheia, Warszawa 2015.

164

Sekularyzacja prawosławia a rewolucja rosyjska

w przeświadczeniu o marności człowieka zdeterminowanego przez cielesne

konieczności — na postronkach popędów; w dybach demonicznej materii.

W wymiarze eschatologicznym ojcowie odrodzenia religijnego rzucili swym

następcom wyzwanie, portretując Rosjanina jako typ mentalny, który jedno-

czy wewnętrznie i scala społecznie wyczekiwanie końca doczesności. Końca

wybawiającego z opresji życia w księstwa tego świata. Mikołaj Bierdiajew do-

wiódł, że Dostojewski przedstawił Rosjan jako urodzonych apokaliptyków,

ale w wykładach zebranych w pracy

Światopogląd Dostojewskiego

(1921) nie

umiał jeszcze tej skłonności nadać wyjaśnienia historycznego. Nie dostrze-

gał, że apokaliptyka rosyjska jest gnostycka. Gnostyckie (marcjonistyczne)

pochodzenie skłonności Rosjan do rozłamu ideału i rzeczywistości jako al-

gorytm strukturalny rosyjskiej umysłowości, stwierdził dopiero w ostatniej

ważnej pracy

Rosyjska idea

(1946). Zauważył w niej, że nastawienie apokalip-

tyczne, nieskończona tęsknota do życia pod innym niebem, na innej ziemi,

rozluźnia relacje Rosjan z doczesnością, a w konsekwencji zobojętnia na ak-

sjologiczny i materialny wymiar teraźniejszości. Nastawienie to nazwał ro-

syjskim nihilizmem. Bierdiajew dostrzegł w Dostojewskim (dotyczyłoby to

również Sołowiowa) proroka wstrząsów rewolucyjnych, ale przede wszyst-

kim wizjonera uwzględniającego wpływ sekularyzacji gnostyckich idei reli-

gijnych w łonie rosyjskiego prawosławia i sekciarstwa. Prawdziwą rewelacją

w pisarstwie autora

Biesów

okazało się portretowanie Rosjan jako urodzo-

nych dualistów, ujawnienie dualizmu Rosjan jako stałego wyznacznika ich

stanu mentalnego.

Wrażliwość polska

Czy rosyjskie odrodzenie religijne XX w. wpływało na polskie rosjoznawstwo?

Można powiedzieć tyle, że już przed rewolucją bolszewicką 1917 r. polscy

autorzy dopełnili obraz mentalności rosyjskiej z pozycji specyfiki religijnej

i kulturowej. Władysław Jabłonowski

, wiedziony intuicją dualizmu teolo-

gicznego Słowian wschodnich, a więc ich skłonnością do oddawania świata

W. Jabłonowski (1865–1956) był polskim arystokratą z Podola. Po ukończeniu gimna-

zjum w Białej Cerkwi, a następnie Politechniki Lwowskiej, odbył studia w Szwajcarii (École

d’Antropologie) i we Francji (Collège de France). Działał tam w towarzystwach i organizacjach

młodzieży polskiej. Po powrocie do kraju został aresztowany i zesłany do Wierchnieuralska od

1893 do 1896 r. Podobnie, jak Mickiewicz i romantycy, poznał Rosję osobiście. Porównywał

dwie kultury, polską i rosyjską ze stanowiska antropologii kulturowej i psychologii społecznej.

Odwoływał się do historii Kościoła w celu porównania duchowości klasztorów i monastyrów.

Jako kulturoznawca posługiwał się kategoriami Wschodu i Zachodu w perspektywie antro-

pologicznej — ustalając rudymentarne różnice między obu formacjami. Pozbawiony zaplecza

religioznawstwa ujawniającego wschodnią genezę wierzeń i idei religijnych prawosławia oraz

165

Zbigniew Kaźmierczyk

w pacht zasadzie Zła, odsłania, pod wrażeniem prac odrodzenia religijnego:

Pawła Biriunkowa

Duchoborcy,

Wasilija Rozanowa

Ciemne oblicze

i Pankra-

towa

Poszukując Boga,

typowe dylematy światopoglądowe i ich rozwiązania

na gruncie religijności rosyjskiej:

Albo świat i życie, wówczas trzeba wyrzec się „królestwa niebieskiego”, zba-

wienia, Boga; albo zbawienie, które wymaga wyrzeczenia się ziemi, ciała

płci. […] Dusza zmuszona jest wybierać, opowiedzieć się za czymś jednym.

Gdy się opowie za Bogiem — dokonywa gwałtu na życiu, gdy za życiem —

wypiera z siebie Boga, gwałci w sobie istotę religijną.

Ostrość tego dylematu jest typowo wschodnia. Uderzające jest w nim za-

warte

implicite

przeświadczenie, że świat i Bóg są antagonistami. Kto służy

światu, zdradza Boga. Wierność Bogu wymaga wyrzeczenia się świata Zła.

W głębszej warstwie tego dylematu jest zawarta reliktowa pamięć dualizmu

teologicznego wschodniego chrześcijaństwa, które pod wpływem idei gno-

styckich i manichejskich tworzyło wizję świata we władzy złego demiurga,

zaś dobrego Boga sytuowało w przestrzeni akosmicznej, gdzie obcy temu

stworzeniu przebywał jako

Deus otiosus.

Dlatego Rosjanie – według Jabło-

nowskiego — „wędrują wciąż, tułają się wciąż w duchu z głęboko wszcze-

pionym weń przekonaniem, że jak się nie jest «z Bogiem przeciw światu»,

to jest się «ze światem przeciw Bogu»”

. Na to reliktowe podłoże dualizmu

Słowian nałożył się umiarkowany dualizm judeochrześcijański. Praca Jabło-

nowskiego dowodzi, że w prawosławiu uzyskał on ostrość dualną Wschodu.

Dlatego religijność rosyjską charakteryzuje silna ekspozycja idei szatana jako

księcia tego świata.

Według Jabłonowskiego podatność na idee skrajnego dualizmu naraża

Rosjan na egzystencjalne rozdarcie pomiędzy złem Tego i blaskiem Tamtego

Świata. W pracy

Dwie kultury

(1913) przykładem służy nauka Ojca Serafima:

Świat jest dziedziną innego, tj. księcia wieku tego. Nie uwolniwszy się od

świata, dusza nie może kochać Boga. Nie można zupełnie wyrzec się świata,

pozostając w świecie. Żeby uczuć światło Chrystusowe, trzeba oderwać się

od przedmiotów widomych, nie mieć w sobie żadnych zmysłowych wyobra-

żeń, schować się jakby w sercu ziemi. Trzeba na wszystko stać się martwym.

Innej drogi nie ma.

sekciarstwa rosyjskiego, z niezwykła intuicją zrekonstruował gnostycko-manichejski typ ro-

syjskiego temperamentu.

W. Jabłonowski,

Dwie kultury. Studia historyczne i literackie,

Księgarnia E. Wende i S-ka,

Warszawa 1913, s. 122.

Ibidem,

s. 131.

Ibidem.

166

Sekularyzacja prawosławia a rewolucja rosyjska

Natężenie dualizmu w tym wystąpieniu przypomina surowy binaryzm tek-

stów gnostyckich. Idee dualizmu padały na podatny grunt. Myśląc w ten

sposób, staroobrzędowcy poddawali się zakopaniu w ziemi żywcem — nad

Dniestrem po kilkudziesięciu naraz. Takie bywały implikacje głębokiego

uwewnętrznienia dualizmu teologicznego. Jeżeli nie przybierały form tak

drastycznych, pozostawiały wyznawców w głębokim przekonaniu, że świat

w Złu leży, że jego zasada jest demoniczna, że jest immanentnie zły z po-

wodu materialności. Stanisław Kutrzeba

, także pod wpływem pracy Jabło-

nowskiego, uznał dualizm teologiczny za symptomatyczny dla uczuciowości

i myśli rosyjskiej. Wskazał na afektywność prawosławnych, którzy: „Uwiel-

biają tego Boga, którego po śmierci ujrzą w blasku, we wspaniałości całego

Jego majestatu” przekonani głęboko, że dla nich: „Szczęśliwość — poza gro-

bem dopiero, tam zbawienie, tam cnota. Świat zewnętrzny, ten świat, wśród

którego żyjemy, jest zły; to utwór szatana, dobrego w nim nie znaleźć, ani

spodziewać się, ani starać o to, by go naprawiać

. Według Jabłonowskiego

ten radykalny dualizm teologiczny Rosjan określił ich afektywność: „Cechą

najbardziej stałą duszy rosyjskiej jest wstręt do umiarkowania i stateczno-

ści”

. Również Mikołaj Bierdiajew, w prowadzonych w tym czasie wykła-

dach o Dostojewskim, opublikowanych w pracy

Światopogląd Dostojewskiego

(1921), wywiódł tę niezdolność do cierpliwego i wytrwałego czynienia sobie

ziemi poddaną z religijności Rosjan — urodzonych dualistów:

Rosjanie, gdy najbardziej wyrażają cechy swoiste swego narodu, są apoka-

liptykami i nihilistami. Oznacza to, że nie mogą tkwić w przeciętnym życiu

duchowym, w przeciętnej kulturze, że ich duch jest ukierunkowany ku spra-

wom ostatecznym i granicznym.

Rosyjskiej idei

(1946) przyznał im skłonności marcjonistyczne ze względu

na powszechność oskarżeń Boga: że jest Bogiem surowego prawa i zemsty,

a nie miłosierdzia. Wcześniej Bogumił Jasinowski

w pracy

Wschodnie

S. Kutrzeba (1876–1946), urodzony i wykształcony w Krakowie, profesor historii prawa

i rektor UJ. Uczestniczył w moskiewskich rozmowach na temat powołania Tymczasowego

Rządu Jedności Narodowej, od 1945 r. poseł do Krajowej Rady Narodowej. W swej przed-

wojennej pracy

Przeciwieństwa i źródła polskiej i rosyjskiej kultury

(Lwów 1916) ukazał wielkie

różnice polskiej i rosyjskiej kultury religijnej, prawnej, charakteru i obyczaju.

S. Kutrzeba,

Przeciwieństwa i źródła polskiej i rosyjskiej kultury,

Księgarnia Polska B. Poło-

nieckiego, Lwów 1916, s. 31.

W. Jabłonowski,

Dookoła Sfinksa,

Księgarnia E. Wende i S-ka, Warszawa 1910, s. 8.

M. Bierdiajew,

Światopogląd Dostojewskiego,

przeł. H. Paprocki, Wydawnictwo Marek

Derewiecki, Kęty 2004, s. 10.

B. Jasinowski (1883– 1969) studiował na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Wy-

kształcenie pogłębiał w Charkowie, Berlinie, Monachium, Zurychu i Wiedniu. Wykładał na

KUL-u i na Uniwersytecie Wileńskim od 1931 r. W czasie wojny od 1940 r. w Buenos Aires,

Sekularyzacja prawosławia a rewolucja_Kaźmierczyk,Z.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: