8

WSTĘP

              Przedmiotem rozważań w niniejszej pracy jest zagadnienie kolaboracji w krajach zajętych i podbitych przez hitlerowskie Niemcy w latach 1939 – 1945. Do krajów tych należały: Czechosłowacja (w podziale z okresu okupacji na Protektorat Czech i Moraw oraz Państwo Słowackie), Polska (jako Generalne Gubernatorstwo), Dania, Norwegia, Holandia, Belgia, Francja (w rozumieniu Francji Vichy), Jugosławia (w podziale na Niezależne Państwo Chorwackie i Serbię), Grecja i ZSRR (uwzględniając oddzielnie kraje nadbałtyckie, czyli Litwę, Łotwę i Estonię, a oddzielnie Ukrainę, Białoruś oraz obszary rosyjskie). Zjawisko kolaboracji występowało w każdym z tych państw, choć przyjmowało różne formy i natężenie. Zakres tej pracy obejmuje jedynie kolaborację instytucjonalną, nie zaś indywidualną . Pod tym pojęciem rozumiem kolaborację z okupacyjnymi władzami niemieckimi na płaszczyźnie państwowo – administracyjnej, politycznej, ideologicznej i wojskowej, jeśli odbywała się ona w pewnych ramach organizacyjnych.

              Podobnie jak w wielu wcześniejszych wojnach, także podczas II wojny światowej okupanci niemieccy bądź chcieli oprzeć się na współdziałaniu określonych kręgów ludności z niektórych zajętych i podbitych krajów, bądź zmuszała ich do tego sytuacja wojenna. Bez pewnego zakresu tej współpracy nie mogłyby funkcjonować mechanizmy życia codziennego, nieodzowne także dla okupanta dla zabezpieczenia jego interesów. Prawo międzynarodowe dopuszcza współdziałanie z władzami okupacyjnymi, które oznacza minimum identyfikacji z celami najeźdźcy. Inny charakter miała jednak dobrowolna współpraca            z okupantem na rzecz jego siły militarnej, postawa naruszająca lojalność wobec własnego państwa lub co najmniej stawiająca ją pod znakiem zapytania. Postawa taka została po wojnie nazwana kolaboracją.[1]

              Pierwotne znaczenie terminu „kolaboracja” pojawiło się już podczas       II wojny światowej. Określano nim konkretne działania jednostek, które czerpały korzyści z nowej sytuacji, jaką stwarzały zwycięstwa militarne           III Rzeszy. Barwa emocjonalna terminu „kolaboracja” była oczywiście zdecydowanie negatywna i praktycznie stawiano znak równości między kolaboracją i zdradą narodową. Synonimem takiej właśnie postawy podczas wojny stał się Vidkun Quisling, norweski faszysta. Tę emocjonalną interpretację przejęli po zakończeniu wojny historycy. Stopniowo badacze zaczęli jednak dążyć do pozbawienia terminu „kolaboracja” odniesień ideologicznych i „drugowojennych”, a przez to pewnej emocjonalności. Kolaboracją coraz częściej nazywano zbiór zachowań społecznych, pokazujących zbiorową uległość podbitego społeczeństwa wobec niemal każdego rodzaju represji.[2]

              Dla określenia różnej treści współpracy zbiorowej z okupantem w okresie II wojny światowej używa się współcześnie różnych pojęć, jak zdrada i quislingizm (podobne zakresy znaczeniowe), kolaboracjonizm w znaczeniu zbliżenia ideologicznego oraz kolaboracja jako przeciwieństwo postawy wyczekującej. Niekiedy pojawia się także termin superkolaboracja, który oznacza najwyższą gorliwość w służbie najeźdźcy lub wyrzeczenie się własnego państwa czy narodu, dobrowolną opcję na rzecz Niemiec (np. wojskowa przysięga na wierność Hitlerowi czy zadeklarowanie niemieckiej przynależności państwowej). 

Część badaczy analizuje różne rodzaje kolaboracji, biorąc za  punkt wyjścia poszczególne dziedziny życia. Najczęściej wyróżnia się w ten sposób kolaborację polityczną, wojskową, ideologiczną, kulturalną i gospodarczą. Niniejsza praca będzie analizowała pierwsze trzy jej odmiany. Do kolaboracji politycznej zaliczam współpracę z okupantem rządów krajowych lub administracji, aparatu sądowniczego oraz rodzimych policji i innych jednostek pomocniczych. Zakres kolaboracji ideologicznej obejmuje współdziałanie „starych” sił politycznych, rodzimych faszystowskich partii i ruchów politycznych oraz germańskich SS. Z kolei kolaboracja wojskowa oznacza współpracę pozostawionych lub tworzonych od nowa armii krajowych i udział ochotniczych formacji wojskowych w armii niemieckiej, a także współpracę      z władzami niemieckimi formacji o charakterze wojskowym. Dotyczy to również antykomunistycznych partyzantek narodowych, które w niektórych krajach z różnych powodów współdziałały z Niemcami.

Zjawisko kolaboracji w okresie II wojny światowej pod okupacją niemiecką nie posiada dostatecznego opracowania w polskiej literaturze przedmiotu. Najwięcej materiału faktograficznego spośród publikacji książkowych wniosły do powyższego tematu prace Cz. Madajczyka[3],              M. Cygańskiego[4] i W. Bonusiaka.[5] Poza tym użyteczne okazały się także monografie R. Torzeckiego[6], J. Turonka[7], J. Sobczaka[8], E. Duraczyńskiego i J. J. Tereja[9] oraz J. Eislera[10]. Wśród artykułów na uwagę zasługują prace                 G. Szelągowskiej[11] i J. Eislera[12]. Do tematu kolaboracji ideologicznej                  i wojskowej dużo nowego wniosły także informacje znajdujące się na stronie internetowej http://www.skalman.nu/third-reich/.

1.     Kolaboracja polityczna

1.1. Rządy i administracja

Analiza podejmowania decyzji politycznych w warunkach szeroko rozumianych represji podczas okupacji pozwoliła na rozróżnienie dwóch form kolaboracji politycznej. Jedną z nich jest attentyzm, czyli kolaboracja bierna, który występuję wówczas, gdy głównym celem kolaborujących władz jest ochrona własnego społeczeństwa. Druga forma kolaboracji politycznej, określona przez historyków jako aktywizm, tj. kolaboracja aktywna, ma na celu wykorzystanie warunków okupacji do przeprowadzenia głębszych zmian strukturalnych na okupowanym terytorium.

W obu przypadkach polityka kolaboracji była tworzona i realizowana przez instytucje polityczne: rząd, parlament i ewentualnie głowę państwa. Odmienna sytuacja występowała w przypadku, kiedy dochodziło do emigracji najwyższych władz lub usunięcia przez okupanta legalnych instytucji politycznych; wtedy ciężar kolaboracji spoczywał na administracji państwowej różnego szczebla. Oczywiste jest, że o przyjęciu danej formy kolaboracji politycznej decydowały nie tylko czynniki zewnętrzne (polityka okupanta), ale – bodaj czy nie               w większym stopniu – czynniki wewnętrzne, takie jak tradycja i kultura polityczna danego państwa, jego sytuacja ekonomiczna i polityczna czy nawet warunki geograficzne. W Europie lat 1938 – 1945 tak rozumiana kolaboracja polityczna istniała praktycznie we wszystkich krajach okupowanych przez III Rzeszę.[13]

              Po opanowaniu podbitych przez siebie krajów Niemcy stosowali różnorodną taktykę wobec lokalnych rządów i administracji. Wynikała ona        z takich okoliczności, jak metoda zajęcia kraju oraz cele, jakie Hitler wiązał z poszczególnymi państwami i społeczeństwami. W Danii utrzymano dawny rząd wraz z parlamentem, zaś w Protektoracie Czech i Moraw oraz Francji Vichy bez parlamentów. Przedwojenne centralne administracje zachowały się w Belgii i Holandii, przejściowo także w Norwegii, gdzie działał też przez pewien czas parlament. Reżimy kolaboranckie powstały w Grecji, Serbii i Norwegii, dysponując rozwiniętą w różnym stopniu własną administracją. Natomiast w wyniku działań miejscowych separatystów utworzono dwa państewka satelickie (Państwo Słowackie i Niezależne Państwo Chorwackie), które przynajmniej formalnie były niezależne wobec III Rzeszy. Władze wyłącznie niemieckie wprowadzono zaś na terytorium Generalnego Gubernatorstwa oraz na zajętych obszarach radzieckich.[14] Władzę zwierzchnią nad wszystkimi okupowanymi państwami lub ich częściami sprawowali komisarze Rzeszy wraz z wyższymi dowódcami SS i policji, mianowani przez Berlin. Tworzyli oni trzon okupacyjnego aparatu administracyjnego.

              Największą niezależnością spośród podbitych przez Niemcy państw cieszyła się w początkowym okresie okupacji Dania. Formalnie pozostała ona samodzielna. Nadzór niemiecki ograniczył się tylko do ustanowienia pełnomocnika rządu niemieckiego i komendanta wojsk niemieckich w Danii. Ponadto przy poszczególnych ministerstwach rządu duńskiego zostali powołani przedstawiciele odpowiednich resortów niemieckich. Dalej w niezmienionym składzie działały najwyższe władze, czyli król i rząd, a także parlament. Działalność polityczną prowadziły także dotychczasowe partie polityczne.[15] W tym przypadku polityka kolaboracji była formowana i prowadzona przez wszystkie instytucje państwowe Danii. Polityka ta została zaakceptowana również przez zdecydowaną większość społeczeństwa duńskiego, gdyż zdawała tworzyć jedyną możliwość uniknięcia wojny i utrzymania pewnej niezależności wobec władzy okupacyjnej.[16] Dopiero pogarszanie się sytuacji wojennej Niemiec doprowadziło do zmiany charakteru kolaboracji duńskiej. We wrześniu 1943 r. Niemcy wywołali kryzys rzą...