Lech Wyszczelski KAMPANIA UKRAIŃSKA 1920 ROKU Wydawnictwo Neriton Warszawa 2009 Redakcja, korekta, indeks Barbara Herman Tłumaczenia angielskie Grażyna Waluga Opracowanie graficzne Elżbieta Malik Ilustracja na okładce: fragment fotografii przedstawiającej Józefa Piłsudskiego i Symona Petlurę (obaj w środku) w okresie operacji kijowskiej, kwiecień-maj 1920 r. (źródło: L. Wyszczelski, Kijów 1920, Warszawa 1999, 2008) Copyright by Lech Wyszczelski Copyright by Wydawnictwo Neriton ISBN 978-83-7543-066-0 MW hktf Tytuł dotowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Wydawnictwo Neriton Wydanie I, Warszawa 2009 Rynek Starego Miasta 29/31, 00-272 Warszawa tel.022 831-02-61 w. 26 www.neriton.apnet.pl neriton@ihpan.edu.pl Nakład: 500 egzemplarzy Objętość: 30 arkuszy wydawniczych Druk i oprawa: Fabiyka Druku too/03 Spis treści Wstęp........................................................ 7 Rozdział 1. Ukraina w federacyjnych planach obozu Józefa Piłsudskiego . 15 Rozdział 2. Działania przedwstępne do kwietnia 1920 roku............ 28 Rozdział 3. Dążenie do rozbicia Frontu Południowo-Zachodniego....... 42 Rozdział 4. Marsz na Kijów..................................... 94 Rozdział 5. Walki obronne na linii Dniepru.........................127 Rozdział 6. Ofensywa wojsk Aleksandra Iljicza Jegorowa.............148 Rozdział 7. Bitwa o Brody i dalszy odwrót na zachód.................214 Rozdział 8. Bitwa o Lwów i walki w Galicji Wschodniej..............247 Rozdział 9. Walki na Lubelszczyźnie i w Galicji Wschodniej po zakończeniu bitwy o Lwów.........................279 Rozdział 10. Ofensywa 3. i 6. Armii na Wołyniu oraz w Galicji Wschodniej we wrześniu i październiku 1920 roku...................300 Zakończenie...................................................335 Abstract.......................................................340 Bibliografia....................................................344 Indeks osób....................................................354 Indeks geograficzny.............................................362 Wstęp Wojna polsko-rosyjska lat 1919-1920 była nie tylko największym polskim starciem militarnym w okresie walk o granice prowadzonych w latach 1918-1921. Miała także wymiar szerszy, co najmniej europejski. Klęska bolszewików w tej wojnie praktycznie na wiele lat powstrzymała realizację ich strategii politycznej i militarnej - eksportu rewolucji na zachód Europy. Tym samym Polska, właściwie osamotniona, z nieledwie symboliczną pomocą mocarstw zachodnich, wniosła wkład w powojenny rozwój kontynentu. Analizowana wojna rozpoczęła się - bez formalnego jej wypowiedzenia - od starcia regularnych armii 14 lutego 1919 r., lecz decydujące działania militarne prowadzone były w 1920 r. Rozpatrywać je można jako przebiegające na dwóch różnych kierunkach operacyjnych - białoruskim i ukraińskim. Decydowała o tym forma geograficzna obszarów, na których prowadzono kampanie i operacje militarne. Ukształtowanie rejonów położonych na wschód od Bugu i Sanu spowodowało wydzielenie dwóch odizolowanych stref operacyjnych białoruskiej i ukraińskiej, przedzielonych Polesiem, którego obszar nie nadawał się do prowadzenia dużych operacji wojsk lądowych (rzeźba terenu, liczne lasy, bagna, rzeki, brak drożni) i w sposób naturalny oddzielało zarysowaną w ten sposób scenę teatru działań wojennych. Na takie aspekty strategiczne tych obszarów wskazywały doświadczenia historyczne ujawniające istnienie dwóch kierunków: wyprowadzającego z Europy Zachodniej przez Warszawę, Brześć nad Bugiem, Mińsk na Moskwę i odwrotnie oraz drugiego wiodącego przez Lwów na Kijów i dalej w głąb Rosji i vice versa. Prawidłowość tę potwierdziły także działania analizowanej wojny. Z powyższego wyniknęło znaczenie kierunku ukraińskiego jako samodzielnej sceny działań wojennych, gdzie w 1920 r. prowadzone były bardzo ważne operacje militarne - zauważyć jednak należy, iż decydujący dla wyniku całej wojny był kierunek białoruski. Rozpatrując analizowane starcie militarne pod kątem działań prowadzonych w obrębie ukraińskiego teatru wojny, dostrzec można ich wspólny 8 Wstęp ciąg, który daje się zaklasyfikować jako jedna wielka kampania wojenna z dynamicznymi zwrotami i przełomami w prowadzonej walce. Co wobec tego kryje się pod terminem „kampania wojenna"? Spotkać można różne definicje, lecz ich sens jest jednoznaczny. Przykładowo Leksykon wiedzy wojskowej definiuję „kampanię" jako: „szereg kolejnych operacji prowadzonych według zamiaru naczelnego dowództwa i pod jego bezpośrednim kierownictwem dla osiągnięcia określonych celów strategicznych [...], w wyniku czego osiąga się istotną zmianę w układzie sił i sytuacji polifyczno-militarnej na określonym kierunku strategicznym, teatrze działań wojennych lub w wojnie"1. Analizując opisywane wydarzenia, wykażemy, iż odpowiadają one przytoczonej definicji. Działania militarne w wojnie polsko-ukraińskiej prowadzone na kierunku ukraińskim składały się z kilku operacji, w ramach których prowadzone były ważne dla losów wojny bitwy. Można do nich zaliczyć: 1) polską ofensywę rozpoczętą 25 kwietnia 1920 r. doprowadzającą do rozcięcia ugrupowania rosyjskiej 12. i 14. Armii Frontu Południowo-Zachodniego; 2) operację kijowską zakończoną wkroczeniem oddziałów polskich do Kijowa, w tym działania obronne prowadzone w maju 1920 r. na linii środkowego Dniepru; 3) kontrofensywę rosyjską, zapoczątkowaną 5 czerwca 1920 r. przerwaniem frontu przez 1. Armię Konną Siemiona Michajłowicza Budionnego i zmuszeniem wojsk polskich do nieustannego odwrotu na zachód, aż po linię Bugu i Seretu; 4) bitwę obronną-zaczepną Polaków o Brody prowadzoną na przełomie lipca i sierpnia 1920 r.; 5) bitwę o Lwów, toczoną najpierw przez wojska Budionnego, następnie 14. Armię, przeprowadzoną w drugiej i trzeciej dekadzie sierpnia tegoż roku; 6) operacje prowadzone na Lubelszczyźnie na przełomie sierpnia i września; jak też 7) dwie operacje ofensywne - powiązane jedną myślą przewodnią - prowadzone przez polskie 3. Annie na Wołyniu i 6. Armię oraz Armię Ukraińską gen. Michaiła Omelianowicza-Paw-lenki w Galicji Wschodniej we wrześniu 1920 r. Kilka z wymienionych operacji połączono w jedną kampanię, której militarnym celem nadrzędnym było zasadniczo pobicie wojsk rosyjskiego Frontu Południowo-Zachodniego Aleksandra Iljicza Jegorowa - przez krótki czas były one formalnie podporządkowane Frontowi Zachodniemu Michaiła Nikołajewicza Tuchaczewskiego - znajdujących się na scenie analizowanego teatru działań wojennych. Liczono na przyhamowanie dzięki temu przygotowań do generalnej ofensywy przeciwnika przygotowywanej na kierunku białoruskim. Dla strony bolszewickiej, mając na uwadze jej kierownictwo, celem w działaniach prowadzonych na ukraińskim obszarze operacyjnym było związanie walką jak najliczniejszych sił polskich, by zadać im decydujący cios na kierunku białoruskim. Ważniejszym od celu militarnego był jednak cel polityczny prowadzonej kampanii. Dla strony polskiej było nim stworzenie warunków istnienia dla niepodległej Ukrainy, rządzonej przez Symona Petlurę, ale połączonej z Polską więzami 1 Kampania, w: Leksykon wiedzy wojskowej, opr. M. Laprus, Warszawa 1979, s. 157. Wstęp 9 federacyjnymi, co rozumiano jako podporządkowanie polityce Warszawy, blokujące tym samym imperialne apetyty Rosji w odniesieniu do jej polityki europejskiej. W bolszewickiej Moskwie w owym czasie trwała rywalizacja polityczna między Lwem Dawidowiczem Trockim i Józefem Wissarionowiczem Stalinem związana z koncepcjami kierunku przerzutu fali rewolucyjnej do Europy Zachodniej. Pierwszy planował go przez Polskę do Niemiec (Mińsk-Warszawa-Berlin), zaś według wizji drugiego, powinien on przebiegać przez Kijów-Lwów na Bałkany. Walki na ukraińskim obszarze operacyjnym odbywały się więc w kontekście planu eksportu rewolucji związanego ze Stalinem, który główne zadanie w tym względzie wyznaczał wojskom Frontu Południowo-Zachodniego, będąc członkiem Rady Rewolucyjnej tegoż frontu, mającego doprowadzić do zdobycia Lwowa, opanowania Galicji Wschodniej, Małopolski i Śląska, by po przekroczeniu Czech przenieść tę rewolucję na bagnetach i szablach „czerwonoarmiejców" na Bałkany. Za określeniem owych działań mianem kampanii przemawia także ich prowadzenie według myśli przewodniej sprecyzowanej przez Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego i służącej zrealizowaniu całościowego planu strategicznego tej wojny. Naczelny Wódz Józef Piłsudski angażował niekiedy swą uwagę i kierowanie walką wyłącznie w wydarzenia rozgrywające się na białoruskim kierunku strategicznym (operacja warszawska czy niemeńska). Wówczas zadania kierowania wojskami walczącymi na tym obszarze operacyjnym w imieniu Marszałka przejmował szef Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa WP. Rozpatrując analizowany teatr wojny, warto wiedzieć, iż o jego znaczeniu dla obu stron decydowały nie tylko względy militarne, ale i polityczne. Miało to wpływ na działania militarne w tej wojnie, głównie sabotowanie przez Stalina, wspólnie z Jegorowem, decyzji kierownictwa partii bolszewickiej o podporządkowaniu Tuchaczewskiemu wszystkich wojsk rosyjskich walczących na kierunku polskim, a w tym i na porażkę - sądziło tak wielu bolszewickich dowódców, także ówczesny głównodowodzący Armii Czerwonej Siergiej Siergiejewicz Kamieniew - którą Armia Czerwona poniosła w bitwie na przedpolach Warszawy, prowadzonej samotnie przez Front Zachodni. We wrześniu 1920 r. strona polska przeszła na rozważanej scenie teatru wojny do zdecydowanej ofensywy prowadzonej przez 3. Armię gen. Władysława Sikorskiego nacierającą na Wołyń i 6. Armię gen. Stanisława Hallera, która - wraz z Armią Ukraińską gen. Omelianowicza-Pawlenki - wypierała Rosjan z Galicji Wschodniej. Doprowadziła ona zarówno do decydującego pobicia wojsk Jegoro-wa, zwłaszcza...
lancastrian